Verðtryggð lán í Excel

Ég skrifaði skýrslu um verðtryggð lán fyrir rúmum 2 árum síðan að beiðni VR fyrir milligöngu Stofnunar um fjármálalæsi.  Hana má nálgast hérna - http://www.vr.is/Uploads/VR/utgefid_efni_vr/Verdtrygging%20fjarskuldbindinga.pdf

Um svipað leyti skrifaði ég pistla þar sem að fram kom að fólk gæti haft samband við mig ef það hefði áhuga á Excel skjalinu sem ég notaði við gerð skýrslunnar.  Það kom mér ekki á óvart að margir hefðu samband á þeim tímapunkti en ég bjóst hins vegar ekki við að fá pósta reglulega fram til dagsins í dag þar sem að fólk hefur grafið upp gömul og (hér um bil) gleymd skrif mín og beðið um eintak af þessu Excel skjali. Áhugi á slíku skjali er því augljós.

Því hef ég hlaðið skjalið niður í DropBox í opnum aðgangi.  Hægt er að hlaða það niður á þessari slóð - https://www.dropbox.com/s/yie4iwvvn1wsq9f/verdtryggd%20lan%20mar%20mixa%20benedikt%20helgason.xlsx - og byrja að bera saman verðtryggð lán miðað við ákveðnar forsendur og jafnvel bera saman mismuninn við óverðtryggð lán. 

MWM

Þróun fasteignaverðs á Íslandi

Hruninu á Íslandi má að sumu leyti skipta í tvennt: Bankahrun og fasteignahrun. Bankahrunið fékk (ekki af ósekju) mestu athyglina en fasteignahrunið var gífurlegt og svipar að mörgu leyti til þess sem gerðist í bankakreppunni á Norðurlöndum í upphafi tíunda áratugar síðustu aldar, sem skóp jafnvel enn verri kreppu á þeim slóðum en  „Kreppuna miklu“ á árunum 1930-1933.

 

Ein af ástæðum þess að Hrunið gat átt sér stað á Íslandi var vanþekking á sögu fjármála. Slík vanþekking var til dæmis ótrúleg hvað fasteignir varðar. Ég var til dæmis að kynna mér fasteignamarkaðinn á Íslandi árið 2005 og komst að því að gögn um íslenskan fasteignamarkað voru vart til.

 

Nú er það ekki svo að fasteignabóla hefði ekki myndast hefðu upplýsingar varðandi fasteignamarkaðinn legið fyrir; straumar innan samfélagsins voru allt of sterkir til að rök stæðu í vegi þeirra glórulausu hækkana sem urðu.

 

Landsbanki Íslands hélt til að mynda ráðstefnu haustið 2007 vegna kynningar á hagspá bankans 2008-2010, þar sem að bent var á að fasteignaverð hefði hækkað töluvert mikið en almennur tónn skýrslunnar var að mjúk lending væri framundan, hálfgerð aðlögun. Sé aftur á móti litið á myndina sem er efst á blaðsíðu 30 kvikna viðvörunarljós, en þar er dregin er saman hækkun fasteignaverðs í þeim löndum sem fengu einn mesta skellinn seinna meir - http://www.landsbankinn.is/Uploads/Documents/Greiningar/hagspa_2008_2010_skyrsla.pdf. Hefði umræðan um fylgni fasteignaverðs og fjármálabólna verið málefnalegri hefði flestum verið ljóst að raunverulegur stormur væri í aðsigi, aðeins með því að skoða þá mynd.

 

Myndun fasteignaverðs

 

Nú þegar að land og þjóð sleikja sárin vegna vafasamra lánveitinga (margir telja að ég taki hér væglega til orða) til fasteignakaupa, er viðhorf til rannsókna á myndun fasteignaverðs jákvæðara. Greiningardeildir bankanna eru farnar að birta skýrslur - sjá til dæmis hér http://umraedan.landsbankinn.is/uploads/documents/hagsja/2012-10-26_Fasteignaverd_Island_Irland.pdf - þar sem að dregin eru saman megindleg gögn og í framhaldi af því er spáð í spilin.

 

Til að slíkar spár séu marktækar er eðlilegt að litið sé yfir söguna, því hún veitir oftar en ekki vísbendingar um framtíðina. Eitt stórt skref í því er að bera saman gögn sem sýna hvað gerðist í fortíðinni og rekja ástæður þeirrar atburðarásar.

 

Þróun fasteignaverðs á Íslandi borin saman við Norðurlöndin (1990-2011)

 

Þórunn Þórðardóttir setti sig í samband við mig fyrir um það bil ári síðan vegna áhuga hennar á fasteignamarkaðinum. Þórunn starfaði sem sérfræðingur í fasteignadeildum Glitnis og Kaupþings árin 2000-2005 og sem löggiltur fasteignasali 2005-2008. Hún hafði áhuga á því að greina „hvað fór úrskeiðis“ til að hægt væri að læra betur af reynslunni. Ég var svo heppinn að fá að vera leiðbeinandi við lokaritgerð hennar þar sem hún greinir hvað olli hækkunum á fasteignaverði á Íslandi.

 

Til þess að mynda andstæðu, og þannig staðsetja ákveðinn útgangspunkt, ber hún saman hækkun fasteignaverðs á Íslandi og þá þróun sem varð á Norðurlöndum í aðdraganda hrunsins þar, árin 1982-1990.

 

Þórunn vísar í rannsókn sem sýnir að stigvaxandi afnám hafta og breytingar á fjármála- og húsnæðislánamörkuðum hefðu haft mestu áhrif á verðþróun húsnæðis síðustu áratugi í iðnvæddum ríkjum. Dregið er saman hvernig ofangreind þróun varð einnig á Íslandi og eru hún borin saman við reynslu Norðurlandaþjóða.

 

Þessi skýrsla sýnir vel að hérlendis lærðu menn lítið af reynslu annarra þjóða af fasteignabólum. Þó svo að mikið hafi verið rætt um þessi mál síðan Hrunið átti sér stað veit ég ekki til þess að þessir áhrifaþættir hafi verið dregnir saman jafn vel og í þessari skýrslu.

Skyldulesning

 

Skýrslan ætti að vera skyldulesning fyrir fasteignasala og alla þá sem koma með einum eða öðrum hætti að regluverki og verðmætasköpun fasteigna; og ekki síst fasteignakaupendur. Hægt er að nálgast skýrslu Þórunnar hérna: http://skemman.is/stream/get/1946/12281/29543/1/BS_lokaeintak_3.pdf

 

MWM

Líðan bankamanna

Ásta Snorradóttir hélt áhugavert erindi í HÍ í dag (miðvikudag) þar sem hún kynnti rannsókn sína á líðan og heilsu starfsfólks í bönkum.

Hún benti á að bankar væru mikilvægar stofnanir í samfélögum og byggjast að miklu leyti á trausti. Bankahrunið var því ákveðinn skellur á trausti samfélagsins, sem gerði (eðlilega) ekki ráð fyrir því að þeir yrðu í umvörpum gjaldþrota.  Slíkur brestur á trausti átti sér auðvitað stað ekki einungis utan veggja bankanna heldur líka innan þeirra, þar sem að fólk upplífði aukið starfsóöryggi í skugga uppsagna og endurskipulagningar.

Til að feta sig áfram og kanna þetta mál hefur Ásta gert megindlega rannsókn.  Það sem ég tel vera áhugaverðast er eftirfarandi:

Um 3/4 starfsmanna banka árið 2009 voru konur.

Af þeim eru 34% með háskólamenntun og 22% með grunnskólamenntun, samanborið við 75% karla með háskólamenntun og 3% með grunnskólamenntun.  Meðalaldur kvenna var 44 ár en hjá körlum var hann 39 ár.

Af úrtakinu leið þeim verst sem hafði verið sagt upp eða upplifðu breytingar í starfi, eins og lækkun á launum eða verið flutt á milli deilda.

Af þeim sem eru starfandi enn í dag samanborið við þá starfsmenn sem misstu vinnuna árið 2009 koma merkilegar og marktækar niðurstöður í ljós:  

Þeir starfsmenn sem misstu vinnuna árið 2009 líður betur í dag samanborið við þá starfsmenn sem misstu ekki vinnuna.  Þetta er þversagnarkennd niðurstaða en Ásta mældi þetta bæði út frá almennri vellíðan og andlegri vanlíðan og var svipuð niðurstaða á milli kynja.  Auk þess skilgreindi hún fleiri þætti en þeir stönguðust ekki á við þessa niðurstöðu.

Versta líðan er hjá þeim sem störfuðu áfram í deildum þar sem að uppsagnir höfðu átt sér stað en besta líðan er hjá þeim sem misstu vinnuna en hafa fengið aðra í staðin.

Á jákvæðu nótunum hefur andleg vanlíðan minnkað síðan 2009 og er ótti um atvinnuleysi til dæmis orðin miklu minni nú en áður.  Í því sambandi benti Ásta á að útlendingar og ungt fólk er fyrst og fremst að missa vinnu sem dregur úr atvinnuóöryggi eldra og reyndara fólks.

MWM 

Patent bankalausnir & hlutafjárútboð Eimskips

Það er jákvætt að umræða um betri banka sé að aukast. Ég hef hins vegar áhyggjur af því að ákveðin orðræða sé að myndast þar sem að stór hluti fólks telur ákveðið ferli vera augljósa lausn við myndun öflugs fjármálakerfis, en ferlið leysir í raun engan vanda. Þannig verði (næstum því) allir sammála um að fara af stað á ný með uppsetningu bankakerfis; aðeins til að komast allt í einu að því að það ræðst ekki að ekki rót vandans.

 

Patent lausn

 

Huginn Freyr Þorsteinsson, aðstoðarmaður Steingríms J. Sigfússonar, atvinnuvega- og nýsköpunarráðherra, skrifaði grein í Fréttablaðið í síðustu viku þar sem hann lýsir efasemdum um virkni innstæðutryggingarkerfis. Hann bendir réttilega á að aldrei verður hægt að reiða sig á tryggingarsjóð þegar kemur að stóru fjármálalegu áfalli. Hann hefði átt að bæta því við að innstæðutryggingarsjóður var aldrei fjármagnaður að því marki sem hann átti að vera samkvæmt lögum.

 

Huginn telur að með því að forgangsraða innstæðum ef banki fer á hausinn sé vandamálið (nánast) leyst. Þessi patent lausn sneiðir að mati Hugins því einnig fram hjá því að aðskilja fjárfestinga- og viðskiptastarfsemi banka, sem Huginn telur að sé erfitt í framkvæmd (þó svo að slíkur aðskilnaður hafi ríkt í Bandaríkjunum stærstan hluta síðustu aldar).

 

Þórður Snær Júlíusson, blaðamaður hjá Fréttablaðinu, er ekki sammála rökum Hugins hvað varðar forgang innstæðna en segir þó: Það eru líkast til allir sammála um að það verði að finna leiðir til að afnema ríkisábyrgð á bankakerfinu. Það má ekki gerast aftur að mikilmennskubrjálæði sjálfvottaðra fjármálasnillinga sendi heilt hagkerfi á efnahagslega gjörgæsludeild.

 

Ábyrgð og aðskilnaður

 

Hér gefur Þórður sér að afnám ríkisábyrgðar á bankakerfinu sé eitthvað sem fólk sé almennt sammála um, með þeim rökum að þetta hafi verið forsenda þess að sjálfvottaðir fjármálasnillingar gátu lagt bankakerfi Íslands í rúst, og þá líklegast einnig á alþjóðlegum vettvangi.

 

Báðir aðilar líta framhjá þeirri staðreynd að ríkisábyrgð bankainnstæðna og aðskilnaður á starfsemi banka (fjárfestinga- og viðskiptabanka) varð að lögum í Bandaríkjunum árið 1933, í kjölfar Kreppunnar miklu, og í framhaldinu urðu bankahrun afar sjaldgæf.

 

Á Vesturlöndum ber helst að nefna bankahrunið á Norðurlöndunum í upphafi 10. áratugarins sem kom í kjölfar þess að höft í bankarekstri voru afnumin án þess að regluverk og eftirfylgni með því væri uppfært (hljómar kunnuglega). Þetta myndaði fasteignabólu. Einnig töpuðu sparisjóðir mikið á glæfralegum fjárfestingum þegar þeir fundu (eða mynduðu, hvernig sem á það er litið) glufur í lögum er sem leiddu til þess að þeir gátu farið að fjárfesta í glæfrasömum vafasömum verkefnum, beint og óbeint með kaupum í á skuldabréfum á seinni hluta 9. áratugarins.

 

Árið 1999 var aðskilnaður banka afnuminn en ríkisábyrgð hélst.

Innan við áratugur leið frá afnámi aðskilnaðar þar til bankakerfið var rjúkandi rúst, sem hið opinbera hér og víðast hvar annars staðar á Vesturlöndum þurfti að aðstoða með einum eða öðrum hætti (upphæðin er stjarnfræðileg í USA). Þó virðist orðræðan vera á þá leið að ríkistrygging innstæðna jafngildi einhverri gamalli hugmyndafræði í anda kommúnisma og hafi opnað dyrnar að óábyrgum bankarekstri.

 

Haldlitlar lausnir

 

Huginn telur að almenningur eigi sjálfur að vega og meta hvort bankar séu nægilega stöndugir til að þeim sé treystandi til að taka við fjármagni. Margir Bandaríkjamenn treystu, þrátt fyrir innstæðutryggingar, ekki bönkum fyrir sparifé sínu í áratugi eftir Kreppuna miklu. Margir innlendir og erlendir starfsmenn banka áttuðu sig ekki á því hversu slæm staða þeirra var fyrr en þeir voru komnir í þrot.

 

Spyrja má einnig hvort ríkissjóður muni í raun standa aðgerðarlaus hjá þegar í harðbakkann slær fari innlendur banki á hausinn. Það hljómar vel í eyrum margra að segja nei; að standa við slík orð er aftur á móti hægara sagt en gert.

 

Auk þess gerist það, að í hvert sinn sem orðrómur fer á kreik um hugsanlega erfiðleika hjá banka eða ríki, eða einhvers konar lausafjárkreppu, þá er það nánast orðin skylda fjármálastjóra allra fyrirtækja Íslands að taka pening út úr bönkum til að tryggja að hægt sé að greiða laun, reikninga og til að dekka alls kyns fjármagnsgjörninga. Slíkt verður fljótlega til þess að orðrómur, hversu óáreiðanlegur sem hann er, getur orðið til þess að veikja innlent bankakerfi án innstæðutrygginga.

 

Íslendingar fengju því með þessu bankakerfi byggt á patent lausnum sem hljómar og virkar vel fram að því augnabliki þegar á reynir; eins og viti sem virkar alltaf nema í stórsjó. Svipaður veikleiki var til staðar í Bandaríkjunum fyrir rúmri öld, sem var meðal annars stór ástæða hrunsins árið 1907 og var eitt af helstu rökum þess að stofna seðlabanka landsins árið 1913.

 

Sterkt kerfi

 

Rétt eins og ríki og sveitafélög tryggja ákveðna grunnþjónustu eins og vatns-, rafmagns- og hitaveitu er eðlilegt að hið opinbera tryggi rekstur heilbrigðs bankakerfis. Án slíkrar tryggingar er grafið undir grunnstoðum þessa samfélags.

 

Stórt skref í þá áttina er að aðskilja fjárfestinga- og viðskiptabankastarfsemi. Tryggja þarf innstæður viðskiptabankastarfseminnar og setja innstæður í forgang útgreiðslna komi til gjaldþrots. Vextir á innstæðum bæru með sér ákveðið tryggingargjald sem þýðir að innstæðueigendur þyrftu augljóslega að sætta sig við slakari vaxtakjör en ella. Aðeins þannig verður sterkt bankakerfi byggt upp á Íslandi.

 

Að neðan er hlekkur á grein Hugins sem vísað er í:

http://visir.is/fjarmalakerfi-a-eigin-fotum/article/2012710259995

Að neðan er hlekkur á grein Þórðar sem vísað er í:

http://visir.is/leid-ad-einangrun/article/2012710269931

Að neðan er hlekkur á grein mína sem birtist í Fréttablaðinu í gær, 31.10.2012, þar sem ég svara grein Hugins á svipuðum nótum og í þessari grein.

http://visir.is/fjarmalakerfi-a-eigin-fotum/article/2012710259995

 

Eimskip - Hlutafjárútboð

Útboði 8% hlutafjár sem almenningi stendur til boða í Eimskipafélagi Íslands hf. lýkur föstudaginn 2.11.2012. Því miður var ekki fengin óháður aðili til að greina félagið fyrir almenning eins og gert var í útboði hlutabréfa Regins hf. í sumar. Þess í stað voru tvær skýrslu gerðar einungis fyrir fagfjárfesta. Þetta veitir almennum fjárfestum litla möguleika til að vega og meta nauðsynlegar forsendur varðandi verðmat félagsins.

Skilmerkileg kynning (sú besta sem ég hef séð í tengslum við hlutafjárútboð á Íslandi) var aftur á móti gerð sem hægt er að nálgast á heimasíðu Íslandsbanka hérna - http://vib.is/fraedsla/upptokur/upptaka/item118720/Nyr_fjarfestingarkostur_a_hlutabrefamarkad:_Eimskip/ - og auk þess veitir bankinn góða þjónustu varðandi fyrirspurnir í tengslum við útboðið.

Ég hef gluggað í tölurnar í ofangreindu skjali og tel markaðsvirði félagsins í þessu útboði vera í hærri kantinum. Útboðsgengið er 208 en að mínu mati ætti markaðsvirði félagsins að vera í kringum 180-190.

Hagnaður þarf því að aukast töluvert til að mæta þeirri ávöxtunarkröfu sem er innbyggð í gengi bréfanna. Slíkt gæti hæglega átt sér stað ef efnahagur á alþjóðavettvangi réttir úr kútnum. Þetta er því ekki alslæm fjárfesting á þessu gengi - uppbygging efnahagsreiknings félagsins og rekstur þess eru til dæmis á traustum grunni - en til að ég færi að telja þetta vera eftirsótta fjárfestingu hefði gengið þurft að vera töluvert lægra.

MWM

Líffæragjöf og hlutabréfakaup

Líffæragjöf & hlutabréfakaup

Rætt var um leiðir til að auðvelda líffæragjöf á Rás2 á miðvikudagsmorgun, þá helst hvernig best sé að fá fólk til að samþykkja slíkt, enda í mörgum tilvikum lífsspursmál að slíkt sé í réttum farvegi því að biðlisti á líffærum er langur á Íslandi.

Fram kom sú tillaga að haka ætti við á skattskýrslu að maður væri tilbúin(n) að veita líffæragjöf við andlát.  Bent var einnig á að í mörgum löndum væri þetta hluti af ferlinu við að fá ökuskírteini og jafnvel einfaldlega gert ráð fyrir já svari.  Það er auk þess eðlilegt að slíkar upplýsingar séu fyrir hendi ef um banaslys sé að ræða; flest berum við ökuskírteini innanklæða.

Hlutabréfakaup

Það er praktísk sjónarmið fyrir hendi í þessu sambandi sem tengist kenningum um hlutabréfakaup.  Flest okkar sem hafa tekið þátt í hlutabréfaviðskiptum þekkja þá tilfinningu að iðrast illilega ákvarðanir við kaup á bréfum sem hafa fallið í virði.  Sú tilfinning er miklu sterkari en sú sem ríkir við að hafa sleppt kauptækifærum.

Tökum dæmi um Reyni og Einar.  Reynir á bréf í RAG hf. í upphafi árs en er að  spá í kaupum í EBA hf. með því að selja bréf sín í RAG.  Það er mikið að gera hjá Reyni og ekkert verður úr því að selja RAG bréf sín til að fjármagna kaup í EBA.  Hann er afar tvístíga í þessu en gleymir þessum áformum í hita leiksins við að uppfylla önnur áramótaheit. 

Einar er hins vegar duglegri maður.  Hann á bréf í EBA en ákveður að selja þau og kaupir hlutabréf í RAG, sama félag og Reynir á bréf í.  

Nú gerist það að bréf í RAG standa í stað þetta sama ár á meðan að gengi bréfa EBA hækkar um 20%.  Reynir er svolítið svekktur yfir að hafa ekki fært eign sína yfir í EBA en rannsóknir sýna að Einar er þó miklu svekktari yfir því að hafa, með aðgerð sinni, misst af þessari sömu 20% hækkun.

Þetta skýrir að stórum hluta til ákvörðunarfælni margra við að kaupa hlutabréf og jafnvel að ákveða sölu þeirra (sérstaklega þegar verið er að "viðurkenna" tap).  Betra er einfaldlega að taka sem fæstar ákvarðanir og þannig myndast síður iðrun vegna ákvarðana.  Það að taka ákvörðun er með öðrum orðum erfiðra en að taka enga ákvörðun og einfaldlega sigla með einhverjum straumi sem virðist vera sjálfsagður.

Líffæragjöf

Sömu rök er hægt að færa varðandi líffæragjöf; hvort sem að beðið er um að haka við slíku á ökuskírteini eða skattskýrslu. 

Það er gríðarlegur munur á prósentu þjóða innan Evrópu varðandi líffæragjöf.  Mikið ber meira að segja á milli ríkja í þeim efnum sem eru almennt sögð vera með svipaða menningu.  Í ljós hefur komið að helsti munurinn felst í því að hjá þeim ríkjum þar sem að fólk almennt samþykkir líffæragjöf er að beðið um að haka við í kassa ef fólk vill EKKI líffæragjöf en hjá ríkjum þar sem að hlutfallið er miklu lægra er fólk beðið að taka ákvörðun um að haka við í kassa að það samþykki líffæragjöf.

Því ætti það að vera augljóst hvernig spurningin um líffæragjöf hér á Íslandi ætti að vera lögð fram.

MWM

 

Atferlisfjármál - smá dæmi

Þú hefur tvo valkosti 

 Valkostur 1. er að það séu 100% líkur á því að þú hagnist 3.000 krónur

 

 Valkostur 2. er að það séu 80% líkur á því að þú hagnist um 4.000 krónur en á móti kemur að það eru 20% líkur á því að þú fáir ekkert.

Hvorn kostinn velur þú?

Svar:

.....

.....

.....

.....

.....

Það er í raun ekkert rétt svar við þessu.  Svangur maður sem á ekki pening fyrir mat ætti augljóslega að velja 1. valkost.  Flest okkar ættu, aftur á móti, að velja kost 2. því að miðað við einföld líkindi ætti manneskja að meðaltali að fá 3.200 krónur (4.000 sinnum 0,8). 

Það sem að flestir velja, aftur á móti, er valkostur 1. Ástæðan er sú að spurningin er lögð fram sem hagnaður. Fólk er almennt áhættufælið þegar kemur að fjármálum og metur almennt tapaða krónu meira en grædda krónu. Þetta á sérstaklega við þegar að spurningin er lögð með þeim hætti að verið sé að ræða hagnað. Í þessu tilviki segja því um 4 af hverjum 5 manneskjum að þær vilji fá 3.000 krónur án áhættu í hús.

Það er önnur hlið á þessu máli sem ég mun fjalla um síðar.

MWM 

Orkuveita Reykjavíkur - kennsluefni

Svört skýrsla um Orkuveitu Reykjavíkur ætti ekki að koma mörgum á óvart.  Ein jákvæð hlið að málinu, kannski ekki alveg glóbjört, er að gjörðir stjórnar og framkvæmdastjórnar fyrirtækisins í nokkur ár er frábært kennsluefni í fjármálafræðum, sérstaklega varðandi fjármögnun fyrirtækja.  Nánast allt það sem ekki á að gera er gert á þessum árum.  Að neðan er hópverkefni sem ég útbjó og hef notað í 2 bekkjum sem ég hef kennt.

Hópverkefni

"Dagsetningin er vor 2004.  Þið eruð beðin um að greina stöðu OR, en hlekkur að ársskýrslu fyrirtækisins er að neðan.  Það á hugsanlega að selja fyrirtækið en ef ekki þá verður líklegast farið í skuldabréfaútboð á haustmánuðum.  Þar sem þið eruð fjármálafræðingarnir þá eru engar sérstakar spurningar lagðar fram.  Þið þurfið að meta stöðuna sjálfsstætt.  Manneskjan sem fer fram á úttektina hefur hins vegar gífurlegt álit á kennslunni í MWM háskólanum; því þarf hópurinn að vera með það á hreinu að allir stærðir, hlutföll, tækifæri og takmarkanir sem tengjast fjármálum og fjallað er um í tímum séu í greiningunni.  Einnig er vitað að svipaðar beiðnir hafa verið hentar í ruslið sem eru fullar af uppfyllingar texta – það þarf að koma öllum upplýsingum á framfæri með skipulögðum hætti.

http://www.or.is/media/PDF/%C3%81rssk%C3%BDrsla%202003.pdf

Dagsetningin er vor 2011.  Sama beiðni og sú sem lýst er að ofan kemur aftur.  Nú þarf þó einnig að greina hvað hafi gerst í millitíðinni og benda á jákvæð og neikvæð atriði.  Einnig þarf að koma fram í úttekt tillaga um stefnu í fjármálum.  Ofangreindur samanburður á milli tímabila og tillaga um stefnu í fjármálum þarf hópurinn að fjalla um í upphafi síðasta tíma áfangans.  Sú framsetning má ekki vera undir 10 mínútum en ekki meira en 15 mínútur.  Hver hópur sem fylgist með þarf að spyrja í það minnsta 2 spurningar hver í framhaldinu.  Mæting skiptir máli varðandi einkunn í síðasta tíma."

http://www.or.is/media/PDF/ORK_53492_Arsskyrsla_OR_2010.pdf

Meira um stuðmenn

Það er óhætt að segja að þetta námsefni hafi almennt stuðað fólk, sérstaklega þeirra sem búa í Reykjavík, enda sér það betur hversu miklu máli það skiptir að kunna undirstöðuatriði í fjármálum þegar kemur að rekstri fyrirtækja.  Þeim sem finnst þetta vera lítt áhugavert ættu líklegast ekki að skrá sig í námsskeið hjá mér því ég tel góðar líkur á því að ég noti þetta dæmi sem hópverkefni í nokkur ár í viðbót, það er einfaldlega mikil leit að jafn góðu efni um hvernig ekki eigi að stýra fjármálum fyrirtækis.  Ég stefni að því að skrifa bók um fjármál á enskri tungu og verður þetta dæmi örugglega hluti af henni.

Ég hef áður fjallað um málefni OR.  Meðal annars var viðtal við mig í Speglinum 3/2011 - Spegillinn_31032011.mp3

 Auk þess er kannski í dag ekki úr vegi að rifja upp skrif mín um OR 4/2010 sem eru endurbirt að neðan, þar sem meðal annars er vitnað í samantekt Morgunblaðsins um skuldsetningu OR (Morgunblaðið ætti að endurbirta þá vönduðu úttekt) og ótrúlegt viðtal sem blaðamaður Viðskiptablaðsins átti við þáverandi stjórnarformann OR (aftur, það viðtal ætti að vera endurbirt).  Stundum er sagt að ein mynd segi meira en þúsund orð; þetta viðtal segir síst minna en 600 síðna úttekt á OR.

MWM

Eitt af því áhugaverða við útlánabólu áranna 2003-2007 var hversu mikið sveitafélög og opinberar stofnanir juku skuldsetningu sína. Þetta gerðist á sama tíma og Seðlabanki Íslands hækkaði stöðugt stýrivexti - sígild skilaboð um að of mikil þensla væri að eiga sér stað í hagkerfinu.

Orkuveita Reykjavíkur (OR) er eitt dæmi. Í samantekt sem Ívar Páll Jónsson birti í Morgunblaðinu 19. nóvember 2009 sést að heildarfjárfestingar fyrirtækisins í varanlegum rekstrarfjármunum tímabilið 2002 til haustsins 2009 voru rúmlega 120 milljarðar. Á sama tímabili jókst hlutfallsleg aukning erlendra lána á milli ára gífurlega; erlendar lántökur OR voru um 165 milljarðar á tímabilinu miðað við gengi krónunnar 16. nóvember 2009. Efnahagsreikningur OR hefur meira en þrefaldast á aðeins 4 árum.

Stefna eða stefnuleysi

Í Viðskiptablaðinu birtist athyglisvert viðtal við Guðlaug Sverrisson, núverandi stjórnarmann OR, 7. janúar á þessu ári titlað 'Loksins ljóst hvert OR á að stefna'. Blaðamaður spyr hvort það hafi ekki verið ábyrgðarleysi af hálfu stjórnar að koma sér ekki saman um heildarstefnu fyrr en nú (augljóslega undrandi á því að hún hafi ekki legið fyrir þegar að ráðist var í allar fjárfestingar af hálfu félagsins). Guðlaugar skautar framhjá spurningunni og einblínir á hversu jákvætt það sé að búið sé að mynda stefnu (rétt er að geta þess að hann gerðist ekki stjórnarmaður fyrr en 2008).

Forstjóri OR, Hjörleifur Kvaran, tekur undir þau orð og bætir við að vilji hafi ríkt lengi meðal stjórnenda OR að fá skýra stefnu frá stjórn fyrirtækisins. Af þessu að dæma var ráðist í fjárfestingar á tímabilinu 2002-2009 sem nema tæplega 10% af vergri þjóðarframleiðslu Íslands án þess að skýr stefna lægi fyrir.

Klukkur hringja ding-a-ling

Í viðtalinu við Viðskiptablaðið er Guðlaugur spurður að því hvort að viðvörunarbjöllur hefðu ekki átt að klingja innan OR vegna fasteignaverkefna. Guðlaugur svarar því til að vissulega hafi þær verið klingjandi alls staðar, þetta var hins vegar bjölluhljómur sem enginn fór eftir.

Síðar bætir hann því við að það hafi verið hárrétt ákvörðun að taka erlend lán þrátt fyrir að 80% tekna fyrirtækisins væru í íslenskum krónum, "lánin í erlendri mynt höfðu þann skýra kost að vera miklu ódýrari en krónulánin". Hér er Guðlaugur ekki að vísa í vaxtaálag heldur einungis vaxtastig á milli landa. Hann hefur líklegast verið annars hugar þegar að hann nam hagfræði 101 því eitt af undirstöðuatriðum í sambandi við gjaldmiðla og vaxtastigs er að gjaldmiðlar eiga að styrkjast eða veikjast í samræmi við misvægi vaxta á milli landa. Það sem er hugsanlega ekki kennt en allir með reynslu á gjaldeyrismörkuðum (eiga að) vita er að slík þróun gerist almennt ekki með reglubundnum hætti, heldur frekar með skörpum sveiflum.

Lánshæfismat OR hefur á aðeins 3 árum fallið úr Aa2 niður í Ba1. Á venjulegu máli þýðir það að skuldabréf fyrirtækisins hafa fallið úr lánshæfisflokki sem aðeins stöndugustu fyrirtæki heims fá í ruslflokk þar sem líkur á greiðslufalli eru töluverðar. OR er orkufyrirtæki, efnahagslegt hrun Íslands skýrir ekki þessa þróun.

Buffett fræði

Warren Buffett leggur áherslu á að gera ráð fyrir 'eðlilegu' sjóðsstreymi framtíðar þegar hann vegur og metur fjárfestingar. Samkvæmt því hefði hann tekið íslenskan vaxtakostnað við áætlanir, ekki erlendar vaxtatölur í þeirri von að íslenska krónan héldist sterk, þó svo að slíkt væri í andstöðu við hagfræði 101 kenningar. Síðan gerir hann ráð fyrir eðlilegan endurnýjunarkostnað tækja og tóla (í stuttu máli, afskriftir). Samkvæmt tölum OR virðist reksturinn vart ná endum saman sé horft til þessara þátta. Hagnaður er svo slakur að það virðist vera sama hvaða hlutföll sé litið á, þau eru öll skelfileg. Hið sama á við um efnahagsreikninginn.

Nokkur atriði finnst mér þó athyglisverðust. Varanlegir rekstrarfjármunir eru 241 milljarðar. Það segir hins vegar ekki alla söguna því heildarverðmæti slíkra eigna er 384 milljarðar - búið er að afskrifa 143 milljarða. Heildartekjur OR voru ekki nema 26 milljarðar á síðasta ári. Tekjur sem hlutfall af eignum eru því í besta falli tæp 11%. Skuldir OR eru um 230 milljarðar, miðað við lánshæfismat fyrirtækisins fer líklegur framtíðar vaxtakostnaður OR hátt í sömu upphæð og heildartekjur þess eru í dag.

3 önnur atriði er vert að nefna. Eigið fé OR var í árslok 2005 48 milljarðar en er komið niður í 40 milljarða í dag. Eiginfjárhlutfall hefur á sama tíma farið úr því að vera vel yfir 50% yfir í að fara undir 15%. Það má ekki miklu muna núna að eigið fé fari niður fyrir núllið hjá fyrirtæki með einokunaraðstöðu í orkugeiranum. Tap síðasta árs var um 2,5 milljarðar, engu að síður leggur stjórn OR til að 800 milljónir verði greiddar í arð.

Enn meiri skuldsetning

Nýlega ákvað OR að skuldsetja sig enn frekar með skuldabréfaútboði upp á 10 milljarða króna. Það er umhugsunarefni að sjóðsstreymi frá öllum fyrri fjárfestingum dugi ekki til fyrir frekari fjárfestingar. Maður setur einnig spurningarmerki við enn frekari fjárfestingum eftir það sem á undan hefur gengið.

Lífeyrissjóðurinn Gildi ákvað að fjárfesta ekki í bréfunum, eða með öðrum orðum að lána OR frekari pening. Viðbrögð Guðlaugs voru að senda út tilkynningu þar sem m.a. kemur fram að það komi verulega á óvart að sá lífeyrissjóður, sem er undir forystu framkvæmdastjóra atvinnulífsins, skyldi ekki taka þátt í skuldabréfaútboði OR. Með því vinnur hann gegn hagsmunum félaga sinna og þjóðarinnar í heild.

Í ljósi afkomu og skuldsetningu OR undanfarinna ára væri áhugavert að sjá stefnu fyrirtækisins. Hugsanlega er hún á vef OR en þá er hún það vel grafin að ég finn hana ekki. Stefnan er m.ö.o. ekki sýnileg raunverulegum eigendum OR (íbúar Reykjavíkur, borgin á u.þ.b. 93% í félaginu) og getur því enn ekki talist vera skýr.

Kannski heyrðu stjórnarmenn OR ekki klingjandi viðvörunarbjöllur, og af þessu dæma hafa ekki gert það enn, en fjárfestingarstjórar lífeyrissjóðsins virðast þó gera það. Væri ég sjóðsfélagi væri ég ánægður með þeirra afstöðu.

Íhaldssemi í fjárfestingum

Spurning:

Það eru 2 pokar sem líta alveg eins út lagðir fyrir framan þig, báðir innihalda 1.000 kúlur.

1. Einn inniheldur 700 rauðar kúlur og 300 bláar kúlur.
2. Annar inniheldur 300 rauðar kúlur og 700 bláar kúlur.

Veldu einn poka af handahófi (sem þýðir að það eru 50% líkur á því að einn af þessum tveimur pokum er valinn).  Þú tekur eina kúlu úr pokanum, skráir niður hvort að hún sé rauð eða blá og skilar henni aftur.  Ef þetta er gert 12 sinnum og fjöldi rauðra kúla er 8 og fjöldi blárra kúla er 4, hverjar eru líkurnar á því að þetta sé poki 1, með 70 rauðra kúlna?  Líkurnar eru augljóslega hærri en 50%.

Skemmtilegast er að velta þessu fyrir sér og helst skrifa svarið, jafnvel í athugasemdakerfinu, áður en lengra er haldið.

Svar

Ofangreint dæmi sem fyrst kom fram í pappír hjá Ward Edwards árið 1964 er þekkt úr heimi atferlisfjármála við það sem kallast íhaldssemi (e. Conservatism) fólks.  Hugtakið er í stuttu máli það að fólk almennt mynda ákveðið akkeri við ákveðnar upplýsingar og í ljósi nýrra upplýsinga færir það sér í átt að þeim, en það tekur oft tíma að fara "alla leið" með nýju upplýsingarnar. 

Þekkt dæmi er að fjárfestar eru lengri að melta nýjar og óvæntar upplýsingar varðandi afkomu fyrirtækja.  Því er það svo að þegar að fyrirtæki birta afkomutölur sem eru betra en almennt var gert ráð fyrir þá hækkar gengi hlutabréfa þeirra strax en heldur síðan að hækka umfram markaðsávöxtun næstu 60 daga.  Sama þróun, einfaldlega í hina áttina, á sér oft stað þegar að óvæntar neikvæðar afkomutölur eru birtar.

Í þessu dæmi er útgangspunkturinn 50% líkur fyrir hvern poka (sem ég hamraði svolítið á).  Flestir færa spá sína í rétta átt og eru algengustu svörin á bilinu 70-80% líkur.  Líkurnar eru, aftur á móti, í raun 97%.

Hægt er að lesa hvernig þetta er reiknað út hér - http://www.cut-the-knot.org/Probability/PlainRedBlueBalls.shtml#solution. 

MWM

Aðskilnaðarstefna í bankaþjónustu

Í dag birtist frétt - http://www.mbl.is/vidskipti/frettir/2012/10/01/meirihluti_hlynntur_adskilnadi/ - um að mikill stuðningur sé meðal landsmanna, eða rúmlega 80%, um aðskilnað fjárfestingarbanka og viðskiptabanka. Það dregur reyndar úr áreiðanleika hennar að Straumur fjárfestingarbanki, sem hefur hag af slíku, kostar þessa könnun. Áhugavert væri að sjá hvernig spurningar eru til dæmis lagðar fram.

Þetta er mál sem hefur verið töluvert í umræðunni. Að mínu mati hafa helstu rök gegn slíku verið á þann veg að slíkur aðskilnaður lagi ekki allt saman og að fleiri þættir hafi ollið til dæmis bankahruninu 2008. Þetta er rétt í sjálfu sér en er svipað þeim rökum að betri nýtting á bensíni dragi aðeins úr hluta þeirrar mengunar sem við nú glímum við.

Bókin 13 Bankers * - http://www.amazon.com/13-Bankers-Takeover-Financial-Meltdown/dp/030747660X/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1349084229&sr=1-1&keywords=13+bankers - bendir á hversu mikilvægt það var bönkum að losa um regluverk og aðskilnað til þess að ná þvílíkum tökum á þjóðfélaginu í heild eins og fjármálakerfi Bandaríkjanna náði. Bankar þar hafa gífurleg pólitísk völd enda ekki von á öðru; fjármálageirinn er langstærstur þegar kemur að framlögum í kosningasjóði. Fáir stjórnmálamenn hafa því hag af því að verja stöðu almennings á kostnað banka, nema ef til vill þeirra sem hafa ekki áhuga á endurkjöri. Gagnrýni gagnvart bankakerfinu hefur því verið lítil, sérstaklega miðað við það gífurlega fjármagn sem þurfti til við að bjarga því sem bjargað var innan fjármálageirans. Þetta kemur meðal annars fram með þeim hætti að þrátt fyrir að peningur skattborgara var hið eina sem hélt bankakerfinu á floti haustið 2008 þá trúir enn meirihluti Bandaríkjamanna að regluverk innan geirans sé af hinu vonda. Því er ekki að furða að umbætur í kerfinu þar hafi verið takmarkaðar. Aðskilnaður banka og fjárfestingarbanka er stór hluti af því mengi.

Þetta þarf ekki að vera þannig hér á Íslandi. Eitt af því besta sem íslensk stjórnvöld, fyrir hönd Íslendinga, gætu gert væri að lögsetja slíkan aðskilnað. Með því væru stjórnvöld að sýna í verki, bæði hérlendis og á alþjóðlegum vettvangi, að verið væri að draga lærdóm af hruninu.

Síðan þessi umræða fór af stað hafa komið fram hugmyndir um að mynda kínamúra á milli starfseminnar, aðallega með þeim rökum að kostnaður aukist svo mikið með aðskilnaði í rekstri. Með því væri aðskilnaður til staðar að nafninu til. Ég hef þó hvergi séð að hann sé það í raun þegar að mikið liggur við. Ef fjárfestingararmur banka fer á hausinn, hver annar en skattgreiðandi kemur til bjargar viðskiptabankastarfseminni?

Auk þess efast ég um að fólk með slík rök um aukinn kostnað hafi í raun starfað við fjárfestingarbankastarfsemi. Aukinn kostnaður er nefnilega sáralítill ef einhver, sérstaklega þegar að hægt er að útvista starfsemi varðandi ýmsa þætti slíkrar þjónustu án þess að það bitni á trúverðugleika rekstrar.

MWM

* Því má bæta við að annar höfundar bókarinnar, Simon Johnson, hélt rafmagnaða ræðu á fundi AGS á Íslandi 10/2011.

Made in Organic Iceland

Eitt af því sem flestir sem fara í matvælabúðir í Bandaríkjunum taka fljótt eftir er hversu mikill verðmunur er á matvæli sem eru erfðabreytt með einhverjum hætti og þeirra sem eru það ekki, almennt nefnd lífræn matvæli eða organic á enskri vísu. Mínar óformlegu athuganir benda til þess að matvæli, hvort sem verið er að ræða mjólk, kjöt eða aðrar tegundir þeirra eru um það bil tvöfalt dýrari ef þau eru lífræn.

Það er góð ástæða fyrir þessu. Erfðabreytt matvæli eru í mörgum tilvikum drasl matvæli sem fólk einfaldlega ætti ekki að borða. Þessu hefur verið lýst vel í nokkrum heimildarþáttum- og myndum, til að mynda Food Inc. (sumt í þeirri mynd er hreinlega ekki fyrir viðkvæma - http://www.youtube.com/watch?v=lD-bZkb0Aws) og SuperSize Me (http://www.youtube.com/watch?v=HDqqiWhXAFE&feature=fvwrel). Auk þess eru áhrif slíkra matvæla alls ekki ljós í dag, en ég hef ekki enn séð góð rök fyrir því að erfðabreytt matvæli séu óskaðleg. Segja má að verið sé að framkvæma stærstu rannsókn allra tíma með erfðabreyttum matvælum og eitri tengt iðnaðinum þar sem að stór hluti heimsins er þátttakandi, hvort sem fólki líkar betur eða verr.

Nýlega var birt skýrsla sem valdið hefur fjaðrafoki. Niðurstöður rannsóknarinnar sýnir fram á alvarleg eitrunaráhrif erfðabreytts maíss og illgresiseyðisins, Roundup, sem er seldur í öllum helstu garðyrkjuverslunum á Íslandi. Oddný Anna Björnsdóttir fjallar ítarlega um niðurstöðurnar hérna - http://www.mbl.is/smartland/pistlar/oddnyanna/1258458/.  (Viðbót 25.9 - Ég veit ekki hversu áreiðanleg þessi rannsókn er; hvort sem að niðurstöður halda vatni eða ekki skiptir ekki öllu máli enda er þessi rannsókn ekki meginefni þessarar greinar heldur að vekja athygli á þessu máli því að ég tel að þörf sé á umræðunni - að gera ekkert er ákveðið val)

Ó, fögur er vor fósturjörð

Nú hefur milljónum verið varið í að kynna hreinleika Íslands. Hefur þessi herferð, byggð á traustum grunni, tekist með þeim árangri að hingað flykkjast erlendir ferðamenn. Allir sem hafa farið í Flugleiðavél undanfarin ár sjá að verið er að selja túristum varning sem tengist meira og minna hreinleika náttúruauðlinda landsins. Líklegt er að helstu tækifæri útflutnings næstu ára tengist slíkum hreinleika.

Einhverra hluta vegna virðist þessi umræða ekki ná upp á pallborðið varðandi innlend matvæli. Þetta er ekki alveg rétt, umræðan hefur verið undir yfirborðinu en hefur litlu skilað. Að mínu mati ætti að banna hérlendis erfðabreytingar í matvælum (hvort sem er ræktun, korn eða annarra nota) og styrkja þann grunn búið er að byggja varðandi ímynd Íslands.

Auk þess, ef horft er til lengri tíma, á eftirspurn eftir alvöru matvælum einungis eftir að aukast. Ísland gæti verið í lykilstöðu að vera leiðandi í framleiðslu slíkra gæðamatvæla. Af hverju viljum við framleiða vörur sem kosta $1 þegar að við getum hæglega fengið $2 fyrir þær með því einu að hafa "Made in Iceland" skrifað á þær, sem jafngildir ákveðinn gæðastimpil um hreinleika sem fæli í sér lífræna vöru. Þetta myndi samhliða því styrkja ímynd sjávarafurða landsins.

Þessi umræða takmarkast ekki lengur við vísindatímarit og einhverskonar hippamenningu. Wall Street Journal fjallar um þessa rannsókn en þar kemur fram að þarlend stjórnvöld íhugi að banna innflutning á erfðabreyttum maís ef þessar niðurstöður eru staðfestar - http://www.economywatch.com/in-the-news/french-government-to-review-study-linking-monsanto-corn-and-cancer.21-09.html. Þessi þróun á einungis eftir að aukast sem gerir aðgreiningu enn nauðsynlegri.

Hvað viljum við?

Þetta er ekki einungis spurning um ímynd heldur almenn lífsgæði okkar Íslendinga. Sjálfur reyni ég alltaf að kaupa íslenskar afurðir í stað erlendra þegar kemur að matarinnkaupum. Af hverju kaupa Íslendingar grænmeti frá til dæmis Spáni þar sem að algjör óvissa ríkir um meðhöndlun þess í stað þess að kaupa innlent grænmeti sem við vitum er meðhöndlað í fínum gróðurhúsum rétt utan bæjarmarka höfuðborgarsvæðisins? Á mínu heimili höfum í þessu sambandi ákveðið að styðja íslenskan matvælaiðnað sem tekur ekki þátt í erfðabreyttum efnum og byrjuðum fyrir nokkru síðan að kaupa Bygga (sem okkur er tjáð að innihaldi ekki erfðabreytt efni) í stað Cheerios.

Gömul og lúinn rök eru að áhersla á lífrænan mat séu gamaldags og lúti ekki að framgangi tækninnar. Ég tel að það ætti að snúa þeim rökum við; það er framsækni að aðgreina sig frá öðrum (til dæmis Apple) og einblína á góðar vörur sem veita lífsgæði.

MWM