Verðtryggð lán – Versta og næstum því besta fjárfesting síðustu 10 ára

Í síðustu viku skrifaði ég pistil um þau kjarakaup sem íslenskar fjölskyldur gerðu fyrir 20 árum síðan að kaupa húsnæði fjármagnað með verðtryggðum lánum. Helstu skilaboð þess pistils var að benda á að sú umræða um að verðtryggð lán standi í stað eða jafnvel hækki af nafnvirði þó svo að verið sé að greiða vaxtagjöld og afborganir af þeim (hluti afborgana er sáralítill fyrstu árin á jafngreiðslulánum) segi ein og sér ekki alla söguna því að ef virði húsnæðis hækki líka þá er verið að bera saman epli og appelsínur. Hvað þróunina síðustu 20 ár varðar, þá hefur húsnæðisverð hækkað margfalt meira en neysluvísitalan, sem verðtryggð lán eru bundin við

Ég fékk athugasemdir varðandi þennan pistil, meðal annars um að þetta hjálpi fólki lítið því það geti jú ekki selt húsnæði sitt, innleyst hagnað sinn og fasteignamál séu í lukku, því það þarf að fjárfesta í öðru húsnæði. Einnig var bent á að betra væri að miða við aukinn stöðugleika í stað þess að einblína á svona hagnað. Þessu er ég í gruninn sammála, en það breytir ekki staðreyndinni að fólk sem fjárfesti í húsnæði í kringum aldamótin hefur hagnast gríðarlega á þeirri þróun að húsnæðisverð hafi hækkað langt umfram neysluvísitölunni. Það er því mikil einföldun að kvarta undan því að höfuðstóll verðtryggðra lána lækki lítið án þess að taka tillit til þess að undirliggjandi eign sem fjárfest var fyrir hækki í svipuðum takti, hvað þá þegar að slíkar hækkanir eru miklu meiri.

Sjálfur tel ég að miða eigi við húsnæðislán við húsnæðisvísitölu. Það er verið að lána til kaupa á húsnæði. Eitt af því sem gagnrýnt er varðandi verðtryggð lán er að þau eru eins og afleiða og fólk skilji þau illa. Það er nefnilega svo að neysluvísitalan og virði húsnæðis getur þróast með mismunandi vegu, bæði til lengri tíma eins og ég benti á í síðustu viku og einnig til skemmri tíma, með hræðilegum afleiðingum. Ég fjalla hér aðeins um það.

2009-2019

Myndin að neðan ber saman þróun húsnæðisverðs (hér er miðað við húsnæðisverð á höfuðborgarsvæðinu, sem getur sveiflast töluvert öðruvísi en húsnæðisverð utan höfuðborgarsvæðisins) og neysluvísitöluna. Sú þróun sýnir tvær andstæðar sögur.

Sú hrikalega þróun sem hófst árið 2008 með lækkun húsnæðisverðs kom fólki í vandræði út frá tveimur sjónahornum. Í fyrsta lagi féll vísitala íbúðaverðs um það bil 20% frá hæsta punkti til þess lægsta. Samhliða hruninu og veikingu krónunnar þá hækkaði höfuðstóll verðtryggðra lána gífurlega. Fólk sem hafði keypt húsnæði árin áður lenti því í mörgum tilvikum með neikvætt eigið fé í húsnæði sínu einungis vegna þess að neysluvísitalan hækkaði gífurlega vegna falls íslensku krónunnar samhliða því að húsnæðisverð lækkaði. Niðurstaðan var í allt of mörgum tilvikum sú að fólk hreinlega missti húsnæði sitt og margar fjölskyldur í dag eru háðar duttlungum leigumarkaðarins vegna þess og ná aldrei að kaupa aftur húsnæði.

Ég á erfitt með að ímynda mér þá tilfinningu að missa húsnæði sitt og sjá síðan húsnæðisverð hækka jafn mikið og raunin hefur verið undanfarin 7-8 ár. Húsnæðisverð hefur á skömmum tíma tvöfaldast, langt umfram hækkun neysluvísitölunnar. Það þýðir að enn erfiðra er fyrir fólk að kaupa húsnæði í dag. Ég skauta hér fram hjá þeirri umræðu að lækkandi vaxtastig er stór þáttur í þessu og kem að því síðar. Aftur, bestu fjárfesting flestra síðustu ára hefur verið fjárfestinga í húsnæði, en árið 2009 var aftur á móti í boði að taka óverðtryggð lán. Það skiptir í raun litlu máli hvort lánaformið hafi verið tekið, allir sem hafa fjárfest í húsnæði sínu síðustu árin hafa myndað myndarlegan eignarhluta í húsnæði sínu.

Ég hef heyrt í fólki lýsa ánægju sinni vegna þessarar þróunar, og hefur það ástæðu til þess. Í þessu gæti aftur á móti leynst tímasprengja sem nú þegar er hugsanlega sprungin og fjalla ég um það í næstu viku.

MWM

Neysluvísitalan - Heimild: Hagstofan

Vísitala íbúðaverðs - Heimild: Þjóðskrá 

Verðtryggð lán til kaupa á húsnæði - besta fjárfesting Íslendinga í kringum aldamótin

Eitt af því sem oft er kvartað undan verðtryggðum lánum er að þau annað hvort hækki eða standi í stað þó svo að fólk borgi vaxtakostnað af þeim mánuð eftir mánuð (í raun bara leigugjald af fjárhæðinni, rétt eins og fólk myndi greiða leigu af húsnæði) og svo afborganir (sem eru sáralitlar fyrstu árin eftir að verðtryggt jafngreiðslulán er upphaflega tekið).

Sjaldan er fjallað um það hversu mikið undirliggjandi eign, það er húsnæðið, eykst í virði á sama tíma. Það er nefnilega svo að þegar að fólk fær lán til þess að kaupa húsnæði þá er lánið sérstaklega eyrnamerkt húsnæðinu, enda er veð tekið í því. Ef virði húsnæðis lækkar minna en andvirði undirliggjandi láns, þá er eðlilegt að fólk kvarti undan þeirri slæmu þróun. Slíkt hefur, hins vegar, sjaldan verið raunin síðustu ár (ég fjalla um slæma undantekningu í næsta pistli).

Með því að líta til þeirrar þróunar sem átt hefur sér stað síðustu 20 árin sést að hækkun á virði fasteigna (frá janúar 1999 til og með janúar í ár) hefur verið miklu meiri en hækkun neysluvísitölunnar, sem verðtryggð lán eru miðuð við. Það munar afar miklu eins og sést á myndinni að neðan.

Sé miðað við stuðulinn 100 þá hefur neysluvísitalan vissulega hækkað mikið, og er nú nákvæmlega 250. Húsnæðisvísitalan (vísitala íbúðaverðs skv. Þjóðskrá) hefur á sama tímabili hækkað og er í dag 562.  Hækkun húsnæðisvísitölunnar er því um það bil þreföld hærri en hækkun neysluvísitölunnar.

Áhrifin eru gríðarleg eins og eftirfarandi (einfaldað) dæmi sýnir. Fjölskylda sem keypti húsnæði í ársbyrjun 1999 og hefði einungis borgað vexti af láni sínu (engar afborganir) fyrir 20 milljónir króna með 100% láni myndi samkvæmt þessu skulda 50 milljónir króna í dag. Virði húsnæðisins væri aftur á móti komið í 112,5 milljónir króna.

Samkvæmt ofangreindum tölum væri óinnleystur hagnaður 62,5 milljónir króna. Húsnæði hefur samkvæmt þessum tölum hækkað að meðaltali um 9% árlega síðustu 20 ár á meðan að árleg verðbólga hefur verið 4,7%. Ef litið væri á þetta sem fjárfestingu, þar sem að raunvirði hennar væri hækkun húsnæðisverðs umfram neysluvísitöluna, þá væri ávöxtunin á hverju einasta ári um það bil 4,1%.

Hægt væri að koma með rök fyrir því að fólk sem hefði tekið slík lán til fjárfestinga í húsnæði sínu hafi fengið vaxtakostnað sinn (sem er óbeint leigugjald af húsnæði) næstum því ókeypis í öll þessi 20 ár ef það myndi í dag innleysa hagnaðinn umfram verðbólgu.

Fjölskylda sem tók verðtryggt lán fyrir 20 árum síðan hefur með öðrum orðum meira en tvöfaldað virði þess miðað við að hún hafi ekki greitt krónu í afborgunum. Þar sem að verðtryggð lán voru á þeim tímapunkti eina gerð húsnæðislána sem voru í boði þá er hægt að koma með rök um að verðtryggð lán til kaupa á húsnæði hafi verið besta fjárfesting íslensks almennings í kringum síðustu aldamót, líklega sú langbesta í flestum tilvikum.

Í næsta pistli fjalla ég um þróunina frá árinu 2009, en þar hefur skipst á skin og skúrir. Rétt er að árétta að ég tel sjálfur að miða eigi við húsnæðisvísitölu þegar kemur að verðtryggðum lánum eins og ég fjallaði um í þessu útvarpsviðtali. 

MWM

Neysluvísitalan - Heimild: Hagstofan

Vísitala íbúðaverðs - Heimild: Þjóðskrá 

Netbankar og aðrir bankar

Nýr (innan gæsalappa) banki sem nefnist Auður var settur á laggirnar í vikunni. Auður, sem er í eigu Kviku banka, svipar mjög til netbanka Sparisjóðs Hafnarfjarðar, S24, sem starfaði frá árinu 1999 fram að falli sparisjóðsins, sem hafði reyndar á þeim tímapunkti sameinast Sparisjóði vélstjóra undir hinu andlausa heiti Byr sparisjóður. S24 bauð ávallt uppá bestu vaxtakjör sem fáanleg voru á markaði, bæði hvað varðar innláns- og útlánsvexti auk þess sem að bankinn bauð einnig Íslendingum fyrstur val á því að taka óverðtryggð húsnæðislán (sem engin(n) hafði áhuga á, ótrúlegt en satt). Yfirbygging S24 var lítil og í mínum huga markaði starfsfólk þessa netbanka framtíð íslenskrar fjármálaþjónustu á netinu.

Íslandsbanki sýndi lengi vel áhuga á því að kaupa S24 vegna sérstöðu netbankans, en þegar að Byr sparisjóður féll í kjöltu þess í framhaldi af hruninu ákvað Íslandsbanki einhverra hluta vegna að innlima S24 í netbanka sinn og stroka út öll sérkenni bankans, eins og þau frábæru vaxtakjör sem fólk gat gengið að vísu á þeim bænum.

Nú, heilum tíu árum síðar, kemur Kvika banki með netbanka sem er einfaldur í uppbyggingu og veitir fólki í fyrsta sinn síðan S24 var og hét almennileg vaxtakjör á óbundnum innlánsreikningum. Þetta leiðir hugann á því hversu slappir íslenskir bankar hafa verið gagnvart viðskiptavinum sínum, sem eru einnig eigendur tveggja þeirra, varðandi innlánskjör.

Þetta undirstrikar einnig ýmis spurningarmerki varðandi stefnu þeirra. Ólöf Skaptadóttir skrifaði á miðvikudaginn (13.3.2109) pistil í Fréttablaðinu í tilefni þess að Auður var að hefja starfsemi sína. Hún bendir á að uppbygging Auðar sé einföld sem veiti Kviku banka tækifæri til þess að veita innstæðueigendum almennileg vaxtakjör. Ólöf veltir því einnig fyrir sér hver stefna Landsbankans sé. Á meðan að Kvika beinir sjónum sínum á að einfalda þeim hluta af rekstri sínum sem snýr að einfaldri bankastarfsemi þá ætlar Lansbankinn að byggja stórar höfuðstöðvar á dýrasta bletti Reykjavíkurborgar. Ólöf líkir þetta við að reisa 9 milljarða króna DVD-verksmiðju árið 2019; ég verð að taka undir þau orð. Á sama tíma ákvað Íslandsbanki, hinn bankinn í eigu ríkisins, að færa höfuðstöðvar sínar enn fjær miðbæ Reykjavíkur (þær gömlu voru vel að merkja orðnar ónýtar).

Væri ég í bankaráði Landsbankans þá myndi ég leggja til að bankinn myndi, svo lengi sem hann væri í eigu ríkisins, einfalda starfsemi sína. Hann myndi sinna einfaldri bankaþjónustu fyrir almenning og láta öðrum eftir að veita flóknari bankaþjónustu. Í því gæti falist að selja þann hluta bankans sem sinnir flóknari bankaþjónustu (ég hef verið í viðskiptum við bankann og veit að starfsemi þess sem snýr að verðbréfum er verðmæt því þar liggja verðmæti í reynslu og þekkingu starfsmanna). Í því fælist að hætta að bruðla með almannafé og reisa óþarflega dýrar höfuðstöðvar og einblína frekar á þjónustu í anda þess sem S24 var og Auður er nú.

MWM 

Landsbankaumræða á villigötum

Umræðan um laun bankastjóra Landsbankans ætti ekki að koma á óvart. Ég hef áður bent í greininni Landsbankinn - sala fyrir borgun (birt árið 2016) á þann umboðsvanda sem ríkir við það að banki sem er nánast eins og hver annar banki sé alfarið í ríkiseigu. Í því sambandi má benda á að SA báru saman vaxtamun íslenskra banka fyrir nokkrum árum síðan og kom í ljós að vaxtamunurinn hjá Landsbankanum var ekki lægstur meðal þeirra, hann var 3,0% á meðan hann var 2,5% hjá Arion banka, sem íslenska ríkið átti þá einungis 13% hlut í. Sé litið til útlánavaxta Landsbankans þá eru þeir svipaðir og hjá hinum tveimur bönkunum. 

Staðsetning húsnæðis

Í ofangreindri grein kom fram hjá mér eftirfarandi:

Bankastjórn Landsbankans vill reisa höfuðstöðvar í miðbænum. Margir þingmenn hafa mótmælt þessum áformum en þrátt fyrir það hefur stjórnendateymi bankans ekki gefið út neina yfirlýsingu um að til standi að hætta við slík áform. Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, forsætisráðherra, sagði í samtali við RÚV í framhaldi af þessu að undarlegt væri að banki ætlaði að fara gegn vilja almennings og fulltrúa hans. Sagði hann að bankinn ætti að vera leiðandi í því að bæta kjör almennings.

Þrátt fyrir þessi hörðu orð þáverandi forsætisráðherra þá hefur ekkert breyst í þeim áætlunum. Núverandi forsætisráðherra, Katrín Jakobsdóttir, er ósátt við núverandi laun bankastjórans og fjármála- og efnahagsráðherra krefst skýringa. Þó liggur fyrir að laun bankastjóra Landsbankans eru í samræmi við laun bankastjóra hinna tveggja bankanna á Íslandi, en eru þó lægri. Áhugavert væri ef að vilji almennings um byggingu höfuðstöðva breyttu engu en annað ætti við um laun bankastjórans.

Umræða á villigötum

Þessi umræða er hins vegar á villigötum. Hún ætti heldur að snúast um það hvort að það sé virkilega eitthvað vit í því að íslenskur almenningur eigi svona stóran hlut í bönkum. Sé miðað við eigið fé bankanna í dag þá á hver lögráða Íslendingur rúmlega 1,5 (eina og hálfa) milljón krónur í Íslandsbanka og Landsbankanum.

Þetta skrifaði ég fyrir þremur árum síðan:

Ef Landsbankinn væri að hluta til í eigu almennra fjárfesta (almennings, lífeyrissjóða og erlendra fjárfesta) þá hefðu eigendur hans beinan hag af því að fá sem mesta ávöxtun af sölu eigna. Þeir myndu vega og meta hver eðlilegur vaxtamunur væri. Ytri aðstæður og betra útlánakerfi hefðu líklega meiri áhrif á slíkt en einhver miðstýring frá ríkinu. Ef stjórn og stjórnendateymi bankans telur hagstæðast að reisa höfuðstöðvar í miðbæ Reykjavíkur (ég tel það reyndar vera glórulaust) þá eru það fjármunir eiganda bankans sem settir væru að veði í slíkri ákvörðun.

Nú er einfaldlega hægt að bæta við að ef stjórn Landsbankans telur að það sé hagstætt að borga bankastjóranum þessi laun, þá (aftur) eru það fjármunir eiganda bankans sem settir væru að veði í slíkri ákvörðun.

Norsk leið eða samfélagsbanki

Hugmyndir um að stofna samfélagsbanka hafa stundum verið í umræðunni. Sjálfur tel ég það vera þokkalega hugmynd, þó ekki afar góða. Hún er þó skiljanleg í ljósi reynslunnar árin 2001-2008. Þá er efni í aðra grein af hverju ég er lítt hrifinn af þessari hugmynd. Rétt þykir mér að benda á að gleymst hefur að fyrstu árin eftir að íslenskir bankar urðu að hlutafélögum þá gerðist margt jákvætt í rekstri þeirra. Slíkt hefur skiljanlega fallið í skuggan á því sem miður fór. Stofnun samfélagslegs banka er ekki slæm hugmynd, en ég tel aðra vera betri, og hún er norska leiðin.

Nærtækara væri að læra af reynslu Norðmanna í kjölfar bankahrunsins þar sem hófst árið 1987. Þar hélt ríkið eftir 34% hlut í Den Norske Bank (DNB) en fjárfestar fengu 66% hlut. Með þessari norsku leið tryggði ríkið að starfsemi bankans færi ekki á áhættusama braut því ef illa færi ylli það stórkostlegu efnahagslegu tjóni og hagur almennings væri því settur að veði. Þetta er ekki gallalaus lausn en þó má segja að með þessu sé öryggisventill innbyggður í stjórn bankans, en leiðarljós bankans er þó skynsamleg ávöxtun eigin fjár.

Gaman sem það er að starfa í miðbæ Reykjavíkur þá er ólíklegra að bankinn færi að reisa höfuðstöðvar á dýrasta bletti höfuðborgarsvæðisins í slíku fyrirkomulagi þar sem að áherslan sé á skynsamlega ávöxtun eigin fjár. Þá væru kjör bankastjórans væntanlega ekki það mikla hitamál sem þau eru í dag. 

Eðlilegt væri að gefa hverjum fullráða Íslendingi bréf í hverjum banka en ríkið héldi eftir 34% hlut í öðrum þeirra. Væri það Landsbankinn þá ætti íslenska ríkið enn vel ríflega 10% hlut af bankakerfinu, auk Íbúðalánasjóðs. Hver fullráða Íslendingur fengi þá hlut sem næmi rúmlega milljón krónur. Hver og ein mannskja réði því þá sjálf hvort að hún vilji eiga hlut sinn í íslenska fjármálakerfinu áfram eða selja hann.

MWM

 

 

Frumvarp um lyklalög

Nýlega var lagt fram frumvarp sem segja má sé lyklafrumvarp. Það gengur í stuttu máli út á það að ef fólk af einhverjum ástæðum gæti ekki staðið í skilum á húsnæðislánum sínum og húsnæði þeirra færi á nauðungaruppboð, þá þyrfti það þó ekki jafnvel hugsanlega að skulda enn í húsnæðinu ef það sem fengist úr nauðungaruppboðinu dekki ekki eftirstöðvar skulda. 

Það er mörgum enn í fersku minni að slíkt gerðist því miður í kjölfar hrunsins. Fólk missti ekki einungis húsnæði sitt heldur sat uppi með gríðarlegar skuldir. Þetta ástand hefði orðið enn verra ef lánveitingar í erlendum myntum til húsnæðiskaupa hefðu ekki verið dæmd ólögmæt.

Ég fór að fjalla um þetta frumvarp skömmu eftir hrun og í framhaldinu tóku nokkrir þingmenn undir þau orð. Fram kemur í ræðu Guðmundar Inga Kristinssonar um frumvarpið að fimm frumvörp af svipuðum toga hafi komið fram áður, án árangurs. Í dag skilaði ég áliti að frumvarpinu og birtist afrit af því hér að neðan.

MWM

Einn af þeim lærdómum sem hrunið 2008 ætti að hafa kennt landi og þjóð um ókomna tíð er að fjármálastofnanir vandi ávallt til verka þegar kemur að lánveitingum húsnæðislána. Á árunum fyrir hrun var gríðarleg aukning í lánum til heimila, meðal annars húsnæðislána, og voru slík lán í sumum tilvikum jafnvel tengd erlendum myntum. Óþarfi er að rifja upp smáatriði varðandi þann skaða sem hlaust í sumum tilvikum af slíkum lánveitingum, en flest okkar þekktu dæmi um vini og vandamenn sem misstu húsnæði sitt. Í mörgum tilvikum sátu sumir einstaklingar samt sem áður með skuldabagga vegna þess að söluvirði húsnæðis á nauðungarsölu dugði ekki til að dekka eftirstöðvar húsnæðislánsins sem á því hvíldi. Þetta ástand hefði verið enn verra ef erlend lán hefðu ekki verið dæmd ólögmæt.

Ólíklegt er að slík mistök yrðu endurtekin í dag; of stutt er síðan að þau áttu sér stað. Saga fjármála sýnir aftur á móti að minni fólks af fyrri fjármálakreppum er stundum töluvert styttra en ætla mætti. Því þarf að nýta „lognið“ sem myndast eftir að versti skellurinn er afstaðinn af fyrra hruni til að byrgja brunninn. Líklegt er að sé beðið eftir hættumerkjum um að útlánabóla sé að myndast er hugsanlegt að stemmningin í þjóðfélaginu verði komin á það stig að alls kyns réttlætingar um að „nú sé ástandið öðruvísi en áður“ kæfi slíka umræðu.

Þetta frumvarp leiðir ekki einungis til þess að réttur lántaka á húsnæðislánum gæti aukist heldur gæti það leitt til lægri vaxtakostnaðar.

Vaxtakostnaður

Eitt af því sem heldur vaxtastigi háu á útlánum er afskriftarþörf fjármálastofnanna. Sé mikil þörf á miklum afskriftum ár frá ári þá eru það fyrst og fremst þeir skuldarar sem standa í skilum sem þurfa að bera þann kostnað. Þó svo að fjármálastofnanir kyngi ákveðinn hluta kostnaðar í formi lægri hagnaðar þá færist stór hluti hans óhjákvæmilega til þeirra aðila sem standa í skilum með hærri vaxtakostnaði, þar sem að vaxtamunur fjármálastofnanna eykst til að dekka útlánatöp.

Í skýrslu sem ég skrifaði árið 2010 varðandi verðtryggingu að beiðni VR fyrir milligöngu Stofnunar um fjármálalæsi[1] kemur eftirfarandi fram:

Þegar útlán eru óvönduð þurfa allir að taka þátt í nokkurs konar samábyrgð á lánum með óbeinum hætti, þ.e. háu vaxtastigi. Hugsanlegt væri að lánakjör tækju meira mið af greiðslugetu einstaklinga. Vaxtastig af húsnæði myndi hækka eftir því sem hærra hlutfall af fasteignamati eða íbúðarverði húsnæðis væri sett að veði.

Vaxtastig, með öðrum orðum, hækkar eftir því sem að áhætta í útlánum eykst. Þetta er útskýrt enn frekar síðar í ritinu:

Nú er töluverð umræða um hvort húseigendur eigi að mega skila húsnæði sínu sjái þeir fram á að geta ekki staðið í skilum á lánum sínum, samanber svokallað „Lyklafrumvarp“. Það gæti verið fýsilegur kostur ef áhvílandi lán eru orðin töluvert hærri en verðgildi veðsettrar eignar. Verði „Lyklafrumvarpið“ leitt í lög myndi áhætta banka við lánveitingu aukast, en á móti kæmi meira aðhald í útlánum. Áhætta og verðlagning hennar af útlánum umfram hóflegt veðhlutfall yrði metið á einstaklingsbundnum forsendum. Það er ólíklegt að fjármálastofnanir hefðu veitt 90% lán og/eða lán tengd erlendri mynt hefðu heimildir í anda „Lyklafrumvarpsins“ verið til staðar fyrir fáeinum árum.

Þessi orð eiga jafn vel við í dag og árið 2010.

Már Wolfgang Mixa

 

[1] Verðtrygging fjárskuldbindinga: Verðtryggðir eða óverðtryggðir vextir (2010). Sjá hérna: https://www.vr.is/media/2057/verdtrygging-fjarskuldbindinga.pdf

 

Það ríkir enn 2007 ISK

Ég skrifaði fyrir tæpum tveimur árum síðan greinina 2007 ISK. Þar benti ég á að að teknu tilliti til gengi íslensku krónunnar gagnvart þeirri dönsku (sem er beintengd evrunni), verðbólgu í Danmörku og launavísitölunnar á Íslandi þá væri danska krónan ódýrari fyrir Íslendinga heldur en hún var árið 2007 þegar að allt lék í lyndi hér, á yfirborðinu í það minnsta.

Augljóst var að ég taldi að íslenska krónan gæti hæglega gefið eftir. Eftir fall íslensku krónunnar síðustu vikur, og sérstaklega daga, þá gætu margir talið að nú loks hafi sú stund runnið upp. Það er öðru nær. Við lifum enn í 2007 ISK raunveruleika. Sumt fólk var einfaldlega farið að venjast enn frekari styrkingu á ISK. Það voru hins vegar ótal mörg teikn á lofti um að slíkt gengi ekki til lengdar sem ég ætla ekki að endurtaka hérna.

Ég uppfærði útreikninga mína í dag samkvæmt sömu forsendum að ofan. Miðað við þær þá kostar það okkur Íslendinga um 3% meira að kaupa danskar krónur nú en þegar ég skrifaði grein mína í nóvember 2007. Í millitíðinn hafði sá kostnaður hins vegar lækkað um 7-8%. Danska krónan er fyrir Íslendinga þó enn um það bil 10% ódýrari núna en hún var árið 2007. 

MWM

The Manic Millennium - Brestir myndast 4

Það er ekki eins og lítið hafi gengið á daganna fyrir falli bankanna. Það lék allt á reiðiskjálfti áður en allt fór um koll. Hér er örlítil lýsing á ástandinu.

Þeir sem hafa ekki lesið fyrri þrjá kaflanna sem ég birti úr bók minni sem er í bígerð ættu að byrja lesturinn hérna.

Brestir myndast

Ég hitti kunningja minn, Anton, á 101 Hóteli daginn eftir. Hann segir mér að fólk í Landsbankanum sé farið að hafa áhyggjur.  Það eru þó ekki tölurnar einar sem valda þeim heldur  látbragð og hegðun stjórnenda bankans.  Helstu fundarherbergi eru opin svæði niðri í Landsbanka; í stað veggja eru einungis gluggar.  Fólk tekur eftir því að fundir helstu stjórnenda eru allt annað en glaðlegir; látbragð þeirra ber þess öll merki að verið sé að ræða afar alvarleg málefni.  Anton hefur rætt við ákveðinn yfirmann bankans og spurt hvort allt væri í lagi og fær undarleg svör.  Hann virðist meta stöðuna svo að staðan hafi sjaldan eða aldrei verið betri, þetta sé einfaldlega tímabundin vandræði vegna lausafjárkrísu á alþjóðlegum mörkuðum.  Anton virðist trúa þessu en spyr mig engu að síður hvað mér finnist.  Ég segi honum frá áhyggjum mínum í grófum dráttum, að lausafjárkrísan sé erfið og þeim fjölgi ört sem sé að lenda í vandræði vegna erlendra lána.  Hann er á báðum áttum en þó farinn að setja spurningamerki við ýmislegt.  Hann bendir á að skýrsla Fjármálaeftirlitsins (FME) frá því í ágúst um stöðugleika bankanna gefi til kynna að allt væri í góðum málum svo ef til vill séu áhyggjurnar í lausu lofti gripnar.  Hann auk þess trúi því vart að verið væri að ljúga beint upp í opið geðið á honum.  Það kom á daginn að það var einmitt það sem gerst hafði.

Á meðan að Garðar er á kafi í að mynda skjaldborg í kringum sparisjóðina er ég önnum kafinn við mál sem snúa að jarðarför móður minnar.  Þeim fjölgar þó ört innan Icebank sem skynja að staðan er að breytast frá því að vera yfir erfið í að verða grafalvarleg.  Daginn eftir að sparisjóðsstjórinn staðhæfði að allt væri í himna lagi dregur Bjarni mig inn í Chesterfield stofuna.  Spennan innan bankans var að aukast.  Ein maður á gjaldeyrisborðinu hafði rétt áður hrópað yfir borðið að Deutsche Bank hafi ekki einungis hætt lánveitingum til Icebank heldur til Íslands, punktur.  Bjarni segir að það rigni yfir sig símtölum frá útlendingum sem hafi áhyggjur af stöðu mála.  Þeir vilji gjarnan fá pening sem þeir höfðu lánað til Icebank til baka en gjaldfærni bankans sé kominn á það þunnan ís að þeir viti að það sé ekki hægt; með því að taka smá pening til baka gæti það skapað ruðningsáhrif og að bankinn færi á hausinn.  Við tölum um að líklegast væru sjóðir í anda George Soros, þekktur fjárfestir sem felldi meðal annars breska pundið árið 1992, að veðja á falli krónunnar sem er að veikjast hratt.  Millibankamarkaðurinn hefur verið lengi óvirkur en nú lánaði ekki einu sinni Glitnir lengur og því fokið í flest skjól.  Við finnum spennuna í loftinu og furðum okkur á því hversu lítið væri gert í stöðunni og spyrjum okkur hvort ef til vill sé hreinlega ekkert lengur hægt að gera á þeim tímapunkti.  Það sem okkur þykir þó merkilegast er hversu fáir, jafnvel innan bankans, virtust hafa áhyggjur af stöðu mála.  Tveimur dögum síðar var Bjarni látinn fara frá bankanum.

Mánudagurinn 29. september gat heldur ekki orðið annað en eftirminnilegur en þennan dag var móðir mín jarðsungin.  Þetta var eini dagurinn sem ég tók mér frí frá vinnu sökum andláts hennar.  Síminn hringir klukkan 9.25.  Það er Hallgerður sem byrjar á því að afsaka sig að hringja þennan dag og segir í miklu uppnámi „Glitnir er fallinn!“  Ég hváði og þá segir hún mér að tilkynning hafi nýlega borist um að ríkið væri að taka yfir rekstur bankans.  Ég lít í tölvu mína og sé þar straum tilkynninga um yfirtöku ríkisins.  Ég spurði sjálfan mig hvort að það gæti verið að endalok íslensks fjármálalífs væri hafið.

Morguninn einkennist því af því að útrétta vegna jarðarfararinnar og (það sem verður að venju næstu vikur og mánuði) að uppfæra stöðugt fréttavefsíður varðandi nýjustu fréttir.  Það er undarlegt að bíða í hliðarherberginu í kirkjunni áður en gengið er fram í kirkjuna sjálfan.  Hin ytri heimur hafði teigt sig inn fyrir veggi kirkjunnar og í hliðarherberginu sá ég tölvuskjá með uppfærslu á gengi íslenskra hlutabréfa. Ég stenst ekki mátið og lít á gengi hlutabréfa.  Heimurinn fyrir utan var að hrynja. Markaðsvirði Glitnis var  orðið um það bil aðeins 15% af því sem það á sama tíma árið áður.  Bankinn er að þurrkast út.  Fáir átta sig þó á því hversu hrikaleg staðan er á þeim tímapunkti og undanskil ég ekki sjálfan mig.  Enn einu sinni átta ég mig ekki á því hvernig standi á því að gengi hinna bankanna, Kaupþings og Landsbankans, lækki lítið.  Fólk í erfidrykkjunni er ekki einungis tíðrætt um móður mína heldur líka þróun íslensks bankalífs sem fólk er farið að skynja sé farið að snúast hratt til verri vegar.

Um kvöldið hringir Hallgerður aftur í mig. Hún tilkynnir að ég þyrfti nú að sjá um skuldabréfavaktina einn á morgun, til viðbótar við millibankamarkaðinn, það væri búið að segja henni upp sökum endurskipulagningar í rekstri.  Henni var sagt að það ætti að leggja niður það sem áður var kallað eigin viðskipti (þar sem ég fyrst hóf störf) og fleirum úr þeirri deild yrði einnig sagt upp.  Bjarni hafði verið látin taka poka sinn föstudaginn áður og auk þess var nokkrum öðrum sagt upp.  Það er með öðrum orðum ákveðið að láta helsta tengilið bankans við erlendar lánastofnanir og aðra manneskjuna á innlenda millibankamarkaðinum hætta á sama tíma og íslenskt fjármálalíf er að hrynja. 

Daginn eftir kemur Geir úr eigin viðskiptum til mín því verið er að flytja hann til yfir í millibankamarkaðinn og hann á því að læra helstu atriðin varðandi millibankamarkaðinn, sem ég sjálfur er rétt nýbúinn að ná einhverjum tökum á.  Hann staldrar ekki lengi við.  Ég var aðeins með tæplega sex vikna reynslu á millibankamarkað Icebank (Hallgerður hafði ekki mikið lengri reynslu en ég á millibankamarkaðinum) en þarf nú að hlaupa á milli fjögurra skjáa við að reyna að halda bankanum á floti, Geir er hreinlega fyrir í látunum.  Það þurfti svo sem ekki mikla spádómsgáfu að vita að mikið yrði að gera þennan dag.  Lánshæfismat ríkisins féll strax við yfirtökuna á Glitni og lánasamningar voru margir komnir í uppnám. 

Þó hafði ég ekki búist við neitt í líkingu við þennan dag.  Ég efast um að fjármagn á íslenskum bankamarkaði eigi eftir að sveiflast jafn mikið og 30. september, 2008.  Milljarðar fara inn og útum bankann á augnablikum.  Skuldabréfamarkaðurinn sveiflast svo hratt að NASDAQ hlutabréfavísitalan á toppi netbólunnar, tæpum áratug áður, var hálfgerður barnaleikur til samanburðar.  Það þurfti að stemma saman inn- og útflæði peninga bankans og halda utan um skuldabréfamarkaðinum þar sem að „panik“ viðskipti voru allsráðandi.

Ég lít til hliðar; búið er að færa mér kaffi og brauð úr mötuneytinu. Það var með naumindum að ég nái að fara á klósettið. „Andartaki“ síðar er hádegisverður kominn á borðið meðal fjögurra skjáa og að því virtist vera örfáum öðrum andartökum síðar var aftur komið kaffi og kruðerí. Klukkan 15.50, tíu mínútum áður en markaðurinn lokar, er ástandið þannig að miklar tafir eru farnar að myndast í kerfinu. Þar sem að fjárhæðirnar sem voru að fara inn og út um bankann voru svo gífurlega miklar þá gat það alveg eins verið að Sparisjóðabankinn endaði deginum í mínus gagnvart Seðlabankanum og væri þannig séð tæknilega gjaldþrota. Ég spurði í kringum mig hvert „Plan B“ væri í þeim kringumstæðum. Svarið var að engin slík áætlun væri fyrir hendi. 16.15 hættu tölurnar loks að uppfærast og í ljós kom að Sparisjóðabankinn var ekki fyrsti bankinn til að verða tæknilega gjaldþrota, ekki í það minnsta þann daginn.

Ég hef oft hugsað til þessa dags. Gaman hefði verið að eiga atburði hans á kvikmynd því auðvelt væri að klippa saman atburði dagsins og gera heimildarmynd úr þeim sem lýsir upphafið á falli íslensks fjármálalífs, sem frá sumum bæjardyrum hafði verið margboðuð.

MWM

The Manic Millennium - Áhyggjur og áhyggjuleysi 3

Bókin Ævintýraeyjan eftir Ármann Þorvaldsson er áhugaverð og skemmtileg lesning. Eitt af því sem vakti sérstaka athygli mína við lestur hennar var það hversu litlar áhyggjur hann hafði af ástandinu seint í september árið 2008. Hann var á leið í frí til Feneyja þegar að hann fékk boð um að fresta þeim áformum og koma til baka í vinnu; það væri mikil vandræði í gangi. Þessi kafli lýsir því vel að Ármann var ekki sá eini sem sá ekki storminn sem var að myndast á þeim andartökum.

Þeir sem hafa ekki lesið fyrri tvo kaflanna sem ég birti úr bók minni sem er í bígerð ættu að byrja lesturinn hérna.

Áhyggjur og áhyggjuleysi

Í framhaldi af þessu fer af stað atburðárás sem er óljós í huga mínum. Allir dagar næstu vikuna fara í að hugsa leiðir til að bjarga fallandi banka og undirbúa jarðarför móður minnar; kvöldin fara í að ræða við fólk sem hefur samband við mig til að gera upp fortíðina gagnvart móður minni.  Garðar er þó reglulega að uppfæra mig um stöðuna og hans aðgerðir við að bjarga því sem bjargað verður. Hann er þó frekar einsamall í þeirri vegferð.  Hann hefur mikið fyrir því að ná fundi með Björgvini Sigurðssyni, viðskiptaráðherra, til að gera honum grein fyrir stöðu mála og að snör handtök séu nauðsynleg í að forða sparisjóðunum frá hruni. 

Einn sparisjóðsstjóri á landsbyggðinni sem hefur greiðari aðgang að ráðherranum er að mati Garðars heldur linur við að koma þessum skilaboðum á framfæri.  Hann hafði hitt Björgvin einu sinni en Garðari fannst hann ekki hafa komið neyðarástandinu nægilega vel á framfæri.  Þegar kom í ljós að sparisjóðsstjórinn ætlar að hitta Björgvin aftur kallar Garðar mig á fund niður í stóra fundarherbergið. Garðar biður mig um að koma áhyggjum mínum á framfæri gagnvart sparisjóðsstjóranum. Garðar kynnir mig og segir að þar sem að ég hafi starfað við flest allt sem hægt er að hugsa sér innan sparisjóðakerfisins þá hef ég væntanlega góða hugmynd um ástand mála.  Þó svo að samskipti fólks innan sparisjóðanna væri frekar óformlegt, enda minnti samstarfið stundum á stór fjölskylduboð, þá var svona kynning afar fátíð.

Ég byrja á því að ræða um stöðu mála og að sparisjóðakerfið væri líklegast ekki einungis að glíma við tímabundna lausafjárþröng heldur væri kerfið jafnvel á góðri leið með að verða gjaldþrota ef ekki kæmi til  innspýting nýs fjármagns.  Síðan fjalla ég um nauðsyn þess að fá frá stjórnvöldum nýtt fjármagn og að endurskipuleggja þurfi sparisjóðakerfið frá grunni, helst með hraði.  Þetta eru stór orð sem undir sumum kringumstæðum hefðu sjálfkrafa orðið til  þess að maður hefði  verið látinn taka poka sinn á staðnum.  Undir þessum kringumstæðum vorum við að vonast til þess að þau myndu vekja menn til umhugsunar. 

Viðbrögðin komu á óvart. Hann lítur vart upp frá tölvu sinni og hamast þess í stað við að sinna tölvupósti sínum.  Ég bíð í nokkrar sekúndur eftir viðbrögðum, gefst loks upp og sný við til að labba út úr herberginu. Við það fást loks viðbrögð hjá honum, hann biður mig að snúa við og útskýra málið aftur, hann var ekki að hlusta almennilega.  Eftir að hafa endurtekið mál mitt segist hann ætla að bera þetta undir ráðherra. 

Þessi sparisjóðsstjóri er ekki sá eini sem hefur takmarkaðar áhyggjur af stöðu mála.  Síðar í vikunni dregur Garðar mig aftur niður á fund með öðrum sparisjóðsstjóra.  Ég fer enn einu sinni yfir stöðu mála og segi enn á ný að ég hafi áhyggjur af því að sparisjóðakerfið í heild stæði á svo veikum grunni að það væri í þann mund að bresta.  Eftir að hafa hlustað á mál mitt lítur sparisjóðsstjórinn á mig eins og ég sé ekki með öllum mjalla.  Hann horfir djúpt í augu mín og segir ákveðið að jafnvel þó að allt sparisjóðakerfið yrði gjaldþrota þá muni sparisjóður „hans“ halda velli.  Að þeim orðum sögðum finn ég að andrúmsloftið sé með þeim hætti að skynsamlegt væri að ég færi af fundinum.  Við töluðumst nokkrum sinnum saman eftir Hrunið en aldrei minntist hann einu á orði á þennan fund.  Það leið um það bil hálft ár frá því að hann sagði að allt væri í himna lagi þangað til að hann bað um neyðaraðstoð frá skattborgurum Íslands, sem hann fékk fyrir „sinn“ sparisjóð, sem nú er í meirihlutaeigu ríkisins.

MWM

Endurminningar verðbréfagutta - The Manic Millennium - Slæmt ástand verður verra 2

Þetta er framhald af kaflanum Margboðuð endalok. Ef þú hefur ekki lesið fyrsta hlutann þá er best að byrja lesturinn hérna.

Slæmt ástand verður verra

En ástandið á fjármálamörkuðum heldur áfram að versna og í miðri vikunni kemur annað áfall. Fall bandaríska fjárfestingabankans Lehman Brothers hefur víðtækari áhrif á fjármálamarkaði en flestum óraði fyrir og eðlilega versnar ástandið enn frekar á millibankamörkuðum.  Ísland fer ekki varhluta af þessari þróun.  Öll skuldsett fyrirtæki eru komin í enn meiri vandræði.  Cash is King (ísl. peningar eru kóngurinn) hljómar allstaðar en hafði ekki skipt svo miklu máli áratugum saman.   Við Hallgerður, sem vann með mér á millibankaborðinu, höfum miklar áhyggjur af þessu og furðum okkur á því að verið væri að framlengja víxla hjá fyrirtækjum aftur og aftur, oft hjá fyrirtækjum sem við töldum einsýnt væru gjaldþrota.  Við áttum bágt með að skilja þetta og vildum vita hvernig var í pottinn búið.  Við biðjum því Markús um að hitta okkur daginn eftir til að ræða þetta mál. 

Eins og vanalega þegar að verið var að halda fundi um viðkvæm mál er farið í herbergið þar sem Chesterfield sófarnir eru.  Hvar annars  staðar er hægt að véla um viðkvæm fjármál!  Það var frábærlega skipulagt, eins og sambland af stofuherbergi og fundarherbergi á vinnustað.  Við komum okkur vel fyrir og við Hallgerður lýsum yfir áhyggjum og furðu yfir því að verið væri að endurlána fyrirtækjum sem virðast hafa litla möguleika á að geta endurgreitt okkur síðar meir.  Væri ekki nær að bjarga hag Icebank og krefjast endurgreiðslu á lánum á kostnað banka sem sannarlega eru í „liði“ þessa skuldara. 

Þetta „lið“ var að okkar mati þeir skuldarar sem tengdust bönkunum. Bæði þessir skuldarar og bankarnir þrír höfðu vart virt sparisjóðina viðlits allt uppgangstímabilið. Segja má að almennt hafi sparisjóðirnir verið í besta falli hækjur til að koma samningum á. Starfsmenn Sparisjóðs Reykjavíkur voru til að mynda orðnir afar þreyttir á því að oftast þegar þeir komu með hugmyndir um að styrkja verðbréfastarfsemi sjóðsins, þá var þeim einfaldlega komið á framfæri við Kaupþing, sem vann úr þeim og nutu ávaxtanna. Verðbréfasjóðir sparisjóðsins voru til dæmis í raun stýrðir í Kaupþingi, með merki sparisjóðsins einfaldlega smellt framan á kynningarefni hans.

Þetta breytist síðla árs 2007. Sumir starfsmenn innan sparisjóðanna voru ánægðir með þá þróun. Skyndilega voru sparisjóðirnir boðnir á kynningarfundi varðandi fjármögnun. Einn slíkur var í sambandi við fjármögnun FL-Group, sem var þá að breyta nafni sínu í Stoði. Eigendur þess fyrirtækis höfðu lengi haft tengsl við Kaupþing banka en höfðu aðallega treyst á Íslandsbanka síðustu ár, enda krosseignatengsl mikil svo vægt sé til orða tekið. Sumir túlkuðu þetta með þeim hætti að sparisjóðirnir væru nú loks hluti af genginu, en ég ásamt nokkrum öðrum innan Icebank (nafn Sparisjóðabanka Íslands á þeim tíma) túlkuðu þetta einfaldlega sem svo að ástandið væri orðið afar alvarlegt, fyrst þeir yfir höfuð nenntu að tala við okkur.

Markús virðist vera sammála okkur í meginatriðum.  Augljóst er þó að tillögur okkar munu aldrei ná fram að ganga. Hann getur illa útskýrt af hverju, nema það þó að slíkt gæti komið keðjuverkun af stað sem yrði til þess að önnur fyrirtæki og jafnvel bankar færu á hausinn.  Hallgerður verður afar pirruð yfir þessari rökleysu og benti á að þessi fyrirtæki séu hvort sem er gjaldþrota og við ættum að einblína á að lágmarka skaðann fyrir Icebank. Hún bendir til dæmis á að nýlega hafi lán verið framlengt og aukið til Baugs sem hafði skömmu áður gjaldfallið á víxlum.  Bankinn ætti nógu erfitt með að fjármagna sig sjálfur og halda úti þessum lánum, enda þurfti að veðsetja hvern einasta kopp og kirnu í lok dags til að halda honum réttum megin við núllið hjá Seðlabankanum. Niðurstaðan er sú að takmarka slíkar framlengingar en miðað við stöðu mála er í raun ákveðið að halda áfram á sömu braut.  Markús hafði hugsanlega, þegar öllu var á botninum hvolft, rétt fyrir sér; betra væri að framlengja lánin með von um að þetta myndi reddast. 

Vangaveltur um að ruðningsáhrifin gætu verið þau að allt kerfið færi í þrot og Icebank yrði þannig gjaldþrota á augabragði, voru ekki fjarstæðar.  Hvort að Markús hafi sett málið í það samhengi á þeim tíma er erfitt að segja. Sumir innan deildarinnar virtust raunar hafa sáralitla hugmynd um þá áhættu sem fylgdi ástarbréfunum né samhengi þess að ef að einn bankinn færi á hausinn þá væri Icebank sjálfkrafa líka orðinn gjaldþrota.  Ég sjálfur vissi hluta af áhættunni tengd þessum háu lánum til bankanna. Þó gerði ég mér ekki grein fyrir því hversu (risa)stórar upphæðirnar (ég áttaði mig á því skömmu eftir hrun) væru né að engin raunveruleg veð væru á bakvið þeim.

Lánalínur eru í enn meiri frystingu eftir því sem að eftirskjálftar af hruni Lehman Brothers verða augsýnilegri og neyðaraðstoð ríkissjóðs Bandaríkjanna verður stöðugt víðfeðmari.  Það er nánast patt staða komin upp í fjármögnun bankans. Litið er gert hvað viðskipti varðar og  allar eigur bankans, sem hægt er að leggja inn sem veð í Seðlabankann eru komnar þangað.  Verið er að biðja um nokkrar krónur hjá Glitni og Byr þegar á þarf að halda en jafnvel Glitnir er farinn að hætta að veita dagslán en Kaupþing og Landsbankinn hafa varla verið til viðræðu um  slíkt svo mánuðum skiptir. 

Ástandið versnar stöðugt. Eftir hádegismat  fimmtudaginn 19. september  lít ég á daglánavaxtastig á alþjóðlegum mörkuðum (það er hversu mikla vexti bankar rukka fyrir lán til eins dags í senn á milli banka).  Mig rekur í rogastans, vextir hafa farið úr um það bil 1% upp í rúmlega 5% síðan að Lehman Brothers féllu og hafa haldist þar.  Bankar taka, með öðrum orðum, um það bil 4% aukaálag í áhættuþóknun til að lána til annara banka í aðeins 24 klukkutíma!  Ég spyr samstarfsfélaga minn á gjaldeyrisborðinu hvort hann viti af þessu.  Hann svarar því að þetta sýni einfaldlega hversu tregir bankar væru að lána pening, allt traust er horfið og hver og einn banki hugsar um að bjarga sjálfum sér.  Hann virðist þó ekki gera sér grein fyrir því hversu mikilvæg þessi tala væri.  Í mínum huga er þetta ekkert annað en merki þess að sumir bankar séu í þann mund að fara á hausinn.  Fáir í kringum mig virtust deila áhyggjum mínum, enda næstum allir á svæðinu með undir 12 mánaða starfsreynslu. Sá sem hafði mesta reynslu, fyrir utan mig, var búinn að starfa þarna í rúmlega tvö ár.  Þó var þessi hópur að stýra fjármagni sem nam hátt í 300 milljörðum króna, sem samsvaraði stórum hluta efnahagi bankans.

Það var farið að fara um mig og ég rauk niður til Garðars og segi honum frá þessu. Honum er ekki skemmt enda veit hann að þetta hefur strax áhrif á íslenskt bankakerfi.  Ég hafði áður viðrað við hann hugmynd um áætlun til að laga lausafjárstöðu sparisjóðakerfisins, aðgerðaráætlun sem ég var þó farinn að hafa áhyggjur um að dugi ekki lengur til að bjarga því.  Hafandi sjálfur haft lengi áhyggjur af ástandinu, án þess að hafa haft erindi sem erfiði, biður hann mig að skrifa í flýti A4 bréf sem lýsir aðstæðum og aðgerðaráætlun mína.  Ég fer upp á skrifstofu og skrifa eftirfarandi með hraði.  Ég kýs viljandi að leiðrétta ekki slanguryrði og villur.

Sparisjóðir - lausnir

Núverandi staða, stóra og smærri myndin

Verið er að loka lánalínum til Íslands þessa daganna og er líklegt að sú neikvæða þróun haldist fram að áramótum.  Þessi þróun kemur til með að hafa dominó áhrif innan fjármálakerfisins, jafnvel verst hjá sparisjóðum.  Millibankamarkaðurinn er óvirkur og er ástandið á þeim bænum að versna. 

Hluti lausnarinnar á núverandi vandamáli er hagræðing í rekstri sparisjóða.  Jafnvel þó að slíkt yrði frágengið strax í næstu viku skila áhrifin sér of seint í kerfið.  Lausafjárstaðan lagast lítt við það og því þarf að leggja fram áætlun sem tekur bæði viðmið af skammtíma áhrifum og langtíma áhrifum. Miðað við stöðu sparisjóðanna í SPÍ verkefninu í dag tel ég ólíklegt að þeir hafi bolmagn til að kaupa bréfin til baka að ári liðnu; án meiriháttar breytinga tel ég að þeir geti það aldrei.

Staðan í dag er sú að fjármálafyrirtæki eru að fara á hausinn víðsvegar í heiminum.  Fyrirspurnir um hvaða fjármálastofnun megi treysta varðandi sparifé er að stigmagnast að því marki að ein óvarleg frétt hjá fjölmiðlum, sem við stýrum engan veginn, gæti hrundið af stað „run“ á fjármálastofnanir.  Þar sem umræðan hefur verið sérstaklega neikvæð í garð sparisjóða er líklegt að þeir verði fyrst og fremst fyrir barðinu á þeirri framvindu; væru sparisjóðir sem í dag eru í „fínum málum“ ekki undanskildir slíkri árás.

Aðgerðaráætlun

Ljóst er að ekki megi mikið útaf bregða að traust almennings gagnvart sparisjóðum bresti og innstæður hverfi.  Slíkt má alls ekki gerast og þarf að bregðast við strax til að hindra þá þróun.  Með þetta í huga legg ég til að eftirfarandi vinna verði sett af stað samhliða sameiningum sparisjóða.

Íbúðabréf sparisjóða verða að hluta til seld til Íbúðalánasjóðs.  Þessi lán eru þung byrði á sjóðina: a) vextir þeirra eru langtum lægri en fjármögnunarkostnaður íslenskra fjármálafyrirtækja, sem þýðir að þessi útlán veita neikvæða ávöxtun. b)  Með stöðugt lækkandi eignahlið þá versnar CAD hlutfallið.

Með þessu fæst aukið fjármagn í kerfið strax í dag sem lagar lausafjárstöðuna.  Þau rök að sparisjóðir fái að kaupa bréfin aftur síðar meir eru hreinlega ekki til staðar og betra er að horfast í augu við það strax.  

Þessi aðferð hefur verið notuð í Bandaríkjunum nú nýverið í mismunandi formum.  Innlán eins banka voru yfirtekin af öðrum stærri banka og ríkið fékk á móti útlánasafn þess.  Í gær voru áætlanir ríkisins í Bandaríkjunum kynntar á þann veg að sérstök stofnun yrði sett á laggirnar með það fyrir augum að flytja vandræðaútlán, fyrst og fremst fasteignalán, úr bókum fjármálafyrirtækja.   Þetta er sjálfssagt gert til að flýta ferlinum í stað þess að glíma við eina fjármálastofnun í einu.

Íbúðalánasjóður gæti verið þessi stofnun hérlendis, sem hreinlega kaupir útlánin og lagar þannig skammtímafjármögnunarþörf fjármálafyrirtækja.  Annar möguleiki væri að lífeyrissjóðir keyptu hluta útlána en gallinn við slíka útfærslu er að slíkt tekur tíma og væri frekar seinni tíma aðgerð.

Verði beðið með þetta gæti sú staða komið upp að „nauðungarsölur“ verði nauðsynlegar og eigið fé horfið.

Tímarammi

ASAP – þetta þarf að gerast nánast á einni nóttu og er spurning hvort ekki eigi að klára þetta næstu helgi.  Best væri að tilkynna þetta nánast samtímis samruna sparisjóða.  Það ætti að tryggja traust almennings hérlendis og erlendra fjármálastofnanna.   Sögulega hafa ofangreindar aðgerðir verið merki um veikleika, í dag eru þetta merki um að verið sé að taka á málunum með fyrirbyggjandi aðgerðum áður en það er of seint.  

Þetta eru ekki góðir kostir.  Af nokkrum slæmum kostum tel ég þessa vera þó besta.

Mér vannst vel enda var ég búinn að vera að velta þessu mikið fyrir mér. Uppkastið var  tilbúið um klukkan fjögur síðdegis.  Á þeim tíma var vinna í gangi varðandi stofnun eignarhaldsfélags á íbúðalánum þriggja  sparisjóða sem lögðu fram veð gegn greiðslu frá Seðlabankanum til að laga lausafjárstöðuna.  Ég hafði haft áhyggjur í nokkra mánuði að slíkt dyggði ekki til og var nú að verða sannfærður um það.  Hugmyndin að því að fá Íbúðalánasjóð til að einfaldlega kaupa lánin er ekki alveg ný af nálinni. Sjóðurinn var búinn að kaupa íbúðalán af sparisjóðum í nokkur ár (svolítið sem ég svo sem aldrei skildi).  Að gera slíkt með flýti er hins vegar uppfærð aðgerð sem Bandaríkjastjórn hafði gert varðandi banka í suður-ríkjum landsins sem heitir Regions Financial og lánar helst til smárra fyrirtækja og húsnæðiseigenda.  Hér er verið að staðfæra þá hugmynd sem hafði raunar farið afar hljótt um.

Í hasti kalla ég Markús og starfsmann millibankaviðskipta á fund til mín.  Þeir virðast ekki hreinlega skilja hvað sé að eiga sér stað og yppta einfaldlega öxlum með svipuð svör um að ástandið væri slæmt.  Hallgerður vill gera eitthvað strax og ítrekar að við séum með slatta af útistandi víxlum sem líklegast verða aldrei endurgreiddir.  Fundur lognast út af án niðurstöðu.  Ég bið Ara um að koma í flýti og segi honum að ég hafi samið þetta í samráði við Garðar, sem telur að kerfið sé í þann mund að hrynja, það þurfi að gera eitthvað strax.  Hann les yfir blaðið, leggur það frá sér og lítur fjarrænt fram fyrir sig í nokkrar sekúndur.  Að lokum  stendur hann upp með sama svip og segir að ég megi svo sem gera það sem mér sýnist í þessu. Það sé í lagi að vinna þetta með Garðari, við hefðum unnið vel saman í fortíðinni og hann óski mér velfarnaðar í  málinu.

Lausn að vandanum er í mínum huga augljóslega ekki við það að fæðast innan Icebank.  Ég hringi í Garðar sem biður mig að hlaupa niður á bílastæði og láta sig hafa eintak af samantektinni, hann sé á leið á fund í Íbúðalánasjóð til að ræða stöðuna og vilji þetta plagg til að fara betur undirbúinn varðandi þessi atriði, gott sé að hafa eitthvað í hendi.  Mér líður eins og verið sé að koma með örvæntingarfulla áætlun í keppnisleik þar sem að ný og djörf hugsun væri nauðsynleg til að bjarga liðinu frá tapi.  Í þessu dæmi er þó ekki að ræða einn leik heldur framtíð sparisjóðakerfisins í heild sinni.  Ég hleyp, í orðsins fyllstu merkingu, niður á bílastæði þar sem að Garðar bíður áfjáður eftir mér og fer hratt yfir helstu atriðin í samantekt minni með honum.  Hann hlustar einbeittur á svip, grípur blaðið og arkar út í bíl með áhyggjur sínar og þetta skjal að vopni til að koma af stað björgunaraðgerðum fyrir sparisjóðina.

 

Endurminningar verðbréfagutta - The Manic Millennium - Margboðuð endalok 1

Það eru 10 ár síðan að fjármálakerfi heimsins hrundi. Þetta tímabil hafði gríðarlega mikil áhrif á mig sem og marga Íslendinga. Munurinn á milli mín og flestra er að ég hafði haft áhyggjur af því að illa færi í töluverðan tíma. Ég bjóst ekki við að allt fjármálakerfi Íslands myndi hrynja en ég bjóst við miklu hruni. Stór ástæða þess var sú að ég hafði lesið mikið varðandi sögu fjármálahruna árin áður. Ég sagði konu minni árið 2005 að það væri skelfilegt hversu mörg teikn væru á lofti sem svipuðu til alls þess sem ég las varðandi sögulegar fjármálabólur. Á þeim tíma var ég í mastersnámi í HÍ og var ég þá þegar búinn að ákveða að lokaritgerð mín yrði um hrunið á Íslandi. Ég fékk meiri efnivið en ég bjóst þá við.

Það skal játast að sumarið 2007 var ég farinn að setja spurningarmerki varðandi áhyggjur mínar. Hagnaður bankanna var svo mikill að kannski hafði ég bara rangt fyrir mér.

Sú skoðun breytist skjótt síðla árs 2007. Margt af því sem ég sá að væri í gangi gaf vísbendingar um að afar lítið þyrfti að eiga sér stað til að fjármálakerfi Íslands lenti í miklum þrengingum. Mér er það afar minnisstætt þegar ég flutti fyrirlestur varðandi fjármálalífið á Íslandi fyrir vini mína í Rótarýklúbbnum Straumi í Hafnarfirði rétt fyrir jólin árið 2007. Fyrirlesturinn átti að vera á léttum nótum varðandi fjármálalíf Íslands en áður en ég vissi af var ég búinn að spá eldi og brennistein næstu mánuðina. Agndofa vinir mínir vissu vart hvað væri í gangi og héldu væntanlega margir að ég væri ekki með öllum mjalla.

Eitt af helstu einkennum bóla er nefnilega að fáir vara við hættuna á þeim tímum. Þeir sem gera slíkt fara að líta út fyrir að vera strákurinn sem kallaði úlfur og það er ekki gaman. Hið sama átti við um mig en Rótarý kynningin var eiginlega hálfgert slys af minni hálfu; ég hreinlega komst í ham. Síðustu 10 ár hafa margir varað við að bóla væri að myndast. Sjálfur fer ég ekki að hafa miklar áhyggjur af slíku fyrr en að fáir vari við slíku. Sagan segir að slíkt gæti farið að gerast eftir 10 ár.

Ég ætlaði eitt sinn að skrifa nokkurs konar æviminningar um upplifun mína varðandi tímabilið fyrir hruninu. Almennt hef ég í fræðilegum greinum skilgreint það sem The Manic Millennium. Sú áætlun hefur breyst að ákveðnu leyti. Í farvatninu er bók er fjallar um ýmsa þætti sem hafa ekki komið fram varðandi undanfara hrunsins. Að mínu mati hefur ýmislegt aldrei komið almennilega fram, þrátt fyrir þykka doðranta sem fjölluðu um allt á milli himins og jarðar en voru meira skýrslur frekar en greiningar. Bókin mun tvinna saman þá þætti sem mér finnst að vanti illilega til að fólk átti sig virkilega á því hvað átti sér stað og einnig upplifun mína af þessu tímabili.

Hér að neðan hefst hluti bókarinnar þar sem að ég hef skrásett mína upplifun af tímabilinu sem hófst fyrir áratug síðan. Sumt af því er afar persónulegt. Ég bæti síðan við á næstu dögum næstu skrif í samræmi við tímaröðina sem átti sér stað fyrir 10 árum síðan. Rétt er að taka það fram að þetta er ekki nauðsynlega endanleg útgáfa af þessum hluta bókarinnar. Sum nöfn fólks eru breytt en í sumum tilvikum er augljóst um hverja sé að ræða. 

MWM

Margboðuð endalok

Laugardagurinn 13. september 2008 verður alltaf öðruvísi en flestir aðrir dagar.  Móðir mín hafði eftir miklar fortölur loksins látið til leiðast að skrá sig í áfengismeðferð.  Hún hafði fylgt  kærasta sínum til grafar  nokkrum dögum áður og var því sjálfsagt meðvituð um að hún væri á góðri leið með að fara sömu leið ef ekki yrði  gripið í taumanna.  Hún bað mig að skutla sér inn á Vog og bauð vinkona mín fram aðstoð sína með því að koma með mér þó svo við værum að fara snemma á laugardagsmorgni.

Það ríkti  undarleg þögn þegar við komum.  Hún magnaðist þegar við hringdum á dyrabjölluna og ekki var svarað  Eftir að hafa barið í glugga og hurð á framhlið hússins  ákváðum við að athuga málið fyrir aftan hús.  Hvorugt okkar sagði orð en við hugsum hið sama.  Það er rifa á glugganum í svefnherberginu, ég príla inn um hann og hleypi vinkonu minni inn.  Hún fer á undan mér í átt að eldhúsinu en ég fer að leita í vinnuherbergi við hlið svefnherbergsins. Nokkrum andartökum síðar segir hún „Már“ með tóni sem segir mér að verstu hugsanir okkar reyndust vera réttar.  Móðir mín var látin.

Það sem ég vissi ekki var að á sama tíma var upphaf þess sem kerfis sem ég (ásamt auðvitað mörgum öðrum) hafði lagt meira en áratug í að byggja upp í þann mund að hrynja.  Langt ferli sem að lokum leiddi til falls Lehman Brothers var að magnast hratt í New York þessa sömu helgi.  Margir höfðu í nokkurn tíma vitað í hvað stefndi en ekki viljað horfast í augu við hið augljósa.

Mánudaginn eftir mætti ég í vinnuna.  Samstarfsfólk mitt átti eðlilega erfitt með að skilja af hverju ég væri á svæðinu.  Forstjórinn, Ari, dró mig á fund til að segja mér að það væri í lagi að ég tæki mér nokkra daga frí.  Ég benti honum á að ástandið væri það slæmt að viðvera mín væri nauðsynleg.  Einhverra hluta vegna taldi ég að nærvera mín gæti skipt einhverju máli. Ari horfði á mig í svolitla stund og sagði svo að hann skildi engu að síður vel ef ég kysi að taka mér frí í einhverja daga; ég þyrfti ekki að tala sérstaklega við hann, eitt símtal við starfsmannastjórann og málið væri afgreitt. 

Undarlegast var þó að segja fólki frá fráfalli mömmu og fást við að koma dánartilkynningum til skila samhliða því að vinna í að halda bankanum á floti.  Það var undarlegt að hugsa til þess að Sparisjóðabanki Íslands, sem nýlega var endurskírður Icebank í takti við almenna útrás bankanna á þenslu árunum, stæði á þvílíkum brauðfótum, hafandi verið stoð og stytta sparisjóðanna í yfir tvo áratugi.

Slæmt ástand verður verra

En ástandið á fjármálamörkuðum heldur áfram að versna og í miðri vikunni kemur annað áfall. Fall bandaríska fjárfestingabankans Lehman Brothers hefur víðtækari áhrif á fjármálamarkaði en flestum óraði fyrir og eðlilega versnar ástandið enn frekar á millibankamörkuðum.  Ísland fer ekki varhluta af þessari þróun.  Öll skuldsett fyrirtæki eru komin í enn meiri vandræði.  Cash is King (ísl. peningar eru kóngurinn) hljómar allstaðar en hafði ekki skipt svo miklu máli áratugum saman.   Við Hallgerður, sem vann með mér á millibankaborðinu, höfum miklar áhyggjur af þessu og furðum okkur á því að verið væri að framlengja víxla hjá fyrirtækjum aftur og aftur, oft hjá fyrirtækjum sem við töldum einsýnt væru gjaldþrota.  Við áttum bágt með að skilja þetta og vildum vita hvernig var í pottinn búið.  Við biðjum því Markús um að hitta okkur daginn eftir til að ræða þetta mál. 

Eins og vanalega þegar að verið var að halda fundi um viðkvæm mál er farið í herbergið þar sem Chesterfield sófarnir eru.  Hvar annars  staðar er hægt að véla um viðkvæm fjármál!  Það var frábærlega skipulagt, eins og sambland af stofuherbergi og fundarherbergi á vinnustað.  Við komum okkur vel fyrir og við Hallgerður lýsum yfir áhyggjum og furðu yfir því að verið væri að endurlána fyrirtækjum sem virðast hafa litla möguleika á að geta endurgreitt okkur síðar meir.  Væri ekki nær að bjarga hag Icebank og krefjast endurgreiðslu á lánum á kostnað banka sem sannarlega eru í „liði“ þessa skuldara. 

Þetta „lið“ var að okkar mati þeir skuldarar sem tengdust bönkunum. Bæði þessir skuldarar og bankarnir þrír höfðu vart virt sparisjóðina viðlits allt uppgangstímabilið. Segja má að almennt hafi sparisjóðirnir verið í besta falli hækjur til að koma samningum á. Starfsmenn Sparisjóðs Reykjavíkur voru til að mynda orðnir afar þreyttir á því að oftast þegar þeir komu með hugmyndir um að styrkja verðbréfastarfsemi sjóðsins, þá var þeim einfaldlega komið á framfæri við Kaupþing, sem vann úr þeim og nutu ávaxtanna. Verðbréfasjóðir sparisjóðsins voru til dæmis í raun stýrðir í Kaupþingi, með merki sparisjóðsins einfaldlega smellt framan á kynningarefni hans.

Þetta breytist síðla árs 2007. Sumir starfsmenn innan sparisjóðanna voru ánægðir með þá þróun. Skyndilega voru sparisjóðirnir boðnir á kynningarfundi varðandi fjármögnun. Einn slíkur var í sambandi við fjármögnun FL-Group, sem var þá að breyta nafni sínu í Stoði. Eigendur þess fyrirtækis höfðu lengi haft tengsl við Kaupþing banka en höfðu aðallega treyst á Íslandsbanka síðustu ár, enda krosseignatengsl mikil svo vægt sé til orða tekið. Sumir túlkuðu þetta með þeim hætti að sparisjóðirnir væru nú loks hluti af genginu, en ég ásamt nokkrum öðrum innan Icebank (nafn Sparisjóðabanka Íslands á þeim tíma) túlkuðu þetta einfaldlega sem svo að ástandið væri orðið afar alvarlegt, fyrst þeir yfir höfuð nenntu að tala við okkur.

Markús virðist vera sammála okkur í meginatriðum.  Augljóst er þó að tillögur okkar munu aldrei ná fram að ganga. Hann getur illa útskýrt af hverju, nema það þó að slíkt gæti komið keðjuverkun af stað sem yrði til þess að önnur fyrirtæki og jafnvel bankar færu á hausinn.  Hallgerður verður afar pirruð yfir þessari rökleysu og benti á að þessi fyrirtæki séu hvort sem er gjaldþrota og við ættum að einblína á að lágmarka skaðann fyrir Icebank. Hún bendir til dæmis á að nýlega hafi lán verið framlengt og aukið til Baugs sem hafði skömmu áður gjaldfallið á víxlum.  Bankinn ætti nógu erfitt með að fjármagna sig sjálfur og halda úti þessum lánum, enda þurfti að veðsetja hvern einasta kopp og kirnu í lok dags til að halda honum réttum megin við núllið hjá Seðlabankanum. Niðurstaðan er sú að takmarka slíkar framlengingar en miðað við stöðu mála er í raun ákveðið að halda áfram á sömu braut.  Markús hafði hugsanlega, þegar öllu var á botninum hvolft, rétt fyrir sér; betra væri að framlengja lánin með von um að þetta myndi reddast. 

Vangaveltur um að ruðningsáhrifin gætu verið þau að allt kerfið færi í þrot og Icebank yrði þannig gjaldþrota á augabragði, voru ekki fjarstæðar.  Hvort að Markús hafi sett málið í það samhengi á þeim tíma er erfitt að segja. Sumir innan deildarinnar virtust raunar hafa sáralitla hugmynd um þá áhættu sem fylgdi ástarbréfunum né samhengi þess að ef að einn bankinn færi á hausinn þá væri Icebank sjálfkrafa líka orðinn gjaldþrota.  Ég sjálfur vissi hluta af áhættunni tengd þessum háu lánum til bankanna. Þó gerði ég mér ekki grein fyrir því hversu (risa)stórar upphæðirnar (ég áttaði mig á því skömmu eftir hrun) væru né að engin raunveruleg veð væru á bakvið þeim.

Lánalínur eru í enn meiri frystingu eftir því sem að eftirskjálftar af hruni Lehman Brothers verða augsýnilegri og neyðaraðstoð ríkissjóðs Bandaríkjanna verður stöðugt víðfeðmari.  Það er nánast patt staða komin upp í fjármögnun bankans. Litið er gert hvað viðskipti varðar og  allar eigur bankans, sem hægt er að leggja inn sem veð í Seðlabankann eru komnar þangað.  Verið er að biðja um nokkrar krónur hjá Glitni og Byr þegar á þarf að halda en jafnvel Glitnir er farinn að hætta að veita dagslán en Kaupþing og Landsbankinn hafa varla verið til viðræðu um  slíkt svo mánuðum skiptir. 

Ástandið versnar stöðugt. Eftir hádegismat  fimmtudaginn 19. september  lít ég á daglánavaxtastig á alþjóðlegum mörkuðum (það er hversu mikla vexti bankar rukka fyrir lán til eins dags í senn á milli banka).  Mig rekur í rogastans, vextir hafa farið úr um það bil 1% upp í rúmlega 5% síðan að Lehman Brothers féllu og hafa haldist þar.  Bankar taka, með öðrum orðum, um það bil 4% aukaálag í áhættuþóknun til að lána til annara banka í aðeins 24 klukkutíma!  Ég spyr samstarfsfélaga minn á gjaldeyrisborðinu hvort hann viti af þessu.  Hann svarar því að þetta sýni einfaldlega hversu tregir bankar væru að lána pening, allt traust er horfið og hver og einn banki hugsar um að bjarga sjálfum sér.  Hann virðist þó ekki gera sér grein fyrir því hversu mikilvæg þessi tala væri.  Í mínum huga er þetta ekkert annað en merki þess að sumir bankar séu í þann mund að fara á hausinn.  Fáir í kringum mig virtust deila áhyggjum mínum, enda næstum allir á svæðinu með undir 12 mánaða starfsreynslu. Sá sem hafði mesta reynslu, fyrir utan mig, var búinn að starfa þarna í rúmlega tvö ár.  Þó var þessi hópur að stýra fjármagni sem nam hátt í 300 milljörðum króna, sem samsvaraði stórum hluta efnahagi bankans.

Það var farið að fara um mig og ég rauk niður til Garðars og segi honum frá þessu. Honum er ekki skemmt enda veit hann að þetta hefur strax áhrif á íslenskt bankakerfi.  Ég hafði áður viðrað við hann hugmynd um áætlun til að laga lausafjárstöðu sparisjóðakerfisins, aðgerðaráætlun sem ég var þó farinn að hafa áhyggjur um að dugi ekki lengur til að bjarga því.  Hafandi sjálfur haft lengi áhyggjur af ástandinu, án þess að hafa haft erindi sem erfiði, biður hann mig að skrifa í flýti A4 bréf sem lýsir aðstæðum og aðgerðaráætlun mína.  Ég fer upp á skrifstofu og skrifa eftirfarandi með hraði.  Ég kýs viljandi að leiðrétta ekki slanguryrði og villur.

Sparisjóðir - lausnir

Núverandi staða, stóra og smærri myndin

Verið er að loka lánalínum til Íslands þessa daganna og er líklegt að sú neikvæða þróun haldist fram að áramótum.  Þessi þróun kemur til með að hafa dominó áhrif innan fjármálakerfisins, jafnvel verst hjá sparisjóðum.  Millibankamarkaðurinn er óvirkur og er ástandið á þeim bænum að versna. 

Hluti lausnarinnar á núverandi vandamáli er hagræðing í rekstri sparisjóða.  Jafnvel þó að slíkt yrði frágengið strax í næstu viku skila áhrifin sér of seint í kerfið.  Lausafjárstaðan lagast lítt við það og því þarf að leggja fram áætlun sem tekur bæði viðmið af skammtíma áhrifum og langtíma áhrifum. Miðað við stöðu sparisjóðanna í SPÍ verkefninu í dag tel ég ólíklegt að þeir hafi bolmagn til að kaupa bréfin til baka að ári liðnu; án meiriháttar breytinga tel ég að þeir geti það aldrei.

Staðan í dag er sú að fjármálafyrirtæki eru að fara á hausinn víðsvegar í heiminum.  Fyrirspurnir um hvaða fjármálastofnun megi treysta varðandi sparifé er að stigmagnast að því marki að ein óvarleg frétt hjá fjölmiðlum, sem við stýrum engan veginn, gæti hrundið af stað „run“ á fjármálastofnanir.  Þar sem umræðan hefur verið sérstaklega neikvæð í garð sparisjóða er líklegt að þeir verði fyrst og fremst fyrir barðinu á þeirri framvindu; væru sparisjóðir sem í dag eru í „fínum málum“ ekki undanskildir slíkri árás.

Aðgerðaráætlun

Ljóst er að ekki megi mikið útaf bregða að traust almennings gagnvart sparisjóðum bresti og innstæður hverfi.  Slíkt má alls ekki gerast og þarf að bregðast við strax til að hindra þá þróun.  Með þetta í huga legg ég til að eftirfarandi vinna verði sett af stað samhliða sameiningum sparisjóða.

Íbúðabréf sparisjóða verða að hluta til seld til Íbúðalánasjóðs.  Þessi lán eru þung byrði á sjóðina: a) vextir þeirra eru langtum lægri en fjármögnunarkostnaður íslenskra fjármálafyrirtækja, sem þýðir að þessi útlán veita neikvæða ávöxtun. b)  Með stöðugt lækkandi eignahlið þá versnar CAD hlutfallið.

Með þessu fæst aukið fjármagn í kerfið strax í dag sem lagar lausafjárstöðuna.  Þau rök að sparisjóðir fái að kaupa bréfin aftur síðar meir eru hreinlega ekki til staðar og betra er að horfast í augu við það strax.  

Þessi aðferð hefur verið notuð í Bandaríkjunum nú nýverið í mismunandi formum.  Innlán eins banka voru yfirtekin af öðrum stærri banka og ríkið fékk á móti útlánasafn þess.  Í gær voru áætlanir ríkisins í Bandaríkjunum kynntar á þann veg að sérstök stofnun yrði sett á laggirnar með það fyrir augum að flytja vandræðaútlán, fyrst og fremst fasteignalán, úr bókum fjármálafyrirtækja.   Þetta er sjálfssagt gert til að flýta ferlinum í stað þess að glíma við eina fjármálastofnun í einu.

Íbúðalánasjóður gæti verið þessi stofnun hérlendis, sem hreinlega kaupir útlánin og lagar þannig skammtímafjármögnunarþörf fjármálafyrirtækja.  Annar möguleiki væri að lífeyrissjóðir keyptu hluta útlána en gallinn við slíka útfærslu er að slíkt tekur tíma og væri frekar seinni tíma aðgerð.

Verði beðið með þetta gæti sú staða komið upp að „nauðungarsölur“ verði nauðsynlegar og eigið fé horfið.

Tímarammi

ASAP – þetta þarf að gerast nánast á einni nóttu og er spurning hvort ekki eigi að klára þetta næstu helgi.  Best væri að tilkynna þetta nánast samtímis samruna sparisjóða.  Það ætti að tryggja traust almennings hérlendis og erlendra fjármálastofnanna.   Sögulega hafa ofangreindar aðgerðir verið merki um veikleika, í dag eru þetta merki um að verið sé að taka á málunum með fyrirbyggjandi aðgerðum áður en það er of seint.  

Þetta eru ekki góðir kostir.  Af nokkrum slæmum kostum tel ég þessa vera þó besta.

Mér vannst vel enda var ég búinn að vera að velta þessu mikið fyrir mér. Uppkastið var  tilbúið um klukkan fjögur síðdegis.  Á þeim tíma var vinna í gangi varðandi stofnun eignarhaldsfélags á íbúðalánum þriggja  sparisjóða sem lögðu fram veð gegn greiðslu frá Seðlabankanum til að laga lausafjárstöðuna.  Ég hafði haft áhyggjur í nokkra mánuði að slíkt dyggði ekki til og var nú að verða sannfærður um það.  Hugmyndin að því að fá Íbúðalánasjóð til að einfaldlega kaupa lánin er ekki alveg ný af nálinni. Sjóðurinn var búinn að kaupa íbúðalán af sparisjóðum í nokkur ár (svolítið sem ég svo sem aldrei skildi).  Að gera slíkt með flýti er hins vegar uppfærð aðgerð sem Bandaríkjastjórn hafði gert varðandi banka í suður-ríkjum landsins sem heitir Regions Financial og lánar helst til smárra fyrirtækja og húsnæðiseigenda.  Hér er verið að staðfæra þá hugmynd sem hafði raunar farið afar hljótt um.

Í hasti kalla ég Markús og starfsmann millibankaviðskipta á fund til mín.  Þeir virðast ekki hreinlega skilja hvað sé að eiga sér stað og yppta einfaldlega öxlum með svipuð svör um að ástandið væri slæmt.  Hallgerður vill gera eitthvað strax og ítrekar að við séum með slatta af útistandi víxlum sem líklegast verða aldrei endurgreiddir.  Fundur lognast út af án niðurstöðu.  Ég bið Ara um að koma í flýti og segi honum að ég hafi samið þetta í samráði við Garðar, sem telur að kerfið sé í þann mund að hrynja, það þurfi að gera eitthvað strax.  Hann les yfir blaðið, leggur það frá sér og lítur fjarrænt fram fyrir sig í nokkrar sekúndur.  Að lokum  stendur hann upp með sama svip og segir að ég megi svo sem gera það sem mér sýnist í þessu. Það sé í lagi að vinna þetta með Garðari, við hefðum unnið vel saman í fortíðinni og hann óski mér velfarnaðar í  málinu.

Lausn að vandanum er í mínum huga augljóslega ekki við það að fæðast innan Icebank.  Ég hringi í Garðar sem biður mig að hlaupa niður á bílastæði og láta sig hafa eintak af samantektinni, hann sé á leið á fund í Íbúðalánasjóð til að ræða stöðuna og vilji þetta plagg til að fara betur undirbúinn varðandi þessi atriði, gott sé að hafa eitthvað í hendi.  Mér líður eins og verið sé að koma með örvæntingarfulla áætlun í keppnisleik þar sem að ný og djörf hugsun væri nauðsynleg til að bjarga liðinu frá tapi.  Í þessu dæmi er þó ekki að ræða einn leik heldur framtíð sparisjóðakerfisins í heild sinni.  Ég hleyp, í orðsins fyllstu merkingu, niður á bílastæði þar sem að Garðar bíður áfjáður eftir mér og fer hratt yfir helstu atriðin í samantekt minni með honum.  Hann hlustar einbeittur á svip, grípur blaðið og arkar út í bíl með áhyggjur sínar og þetta skjal að vopni til að koma af stað björgunaraðgerðum fyrir sparisjóðina.

Áhyggjur og áhyggjuleysi

Í framhaldi af þessu fer af stað atburðárás sem er óljós í huga mínum. Allir dagar næstu vikuna fara í að hugsa leiðir til að bjarga fallandi banka og undirbúa jarðarför móður minnar; kvöldin fara í að ræða við fólk sem hefur samband við mig til að gera upp fortíðina gagnvart móður minni.  Garðar er þó reglulega að uppfæra mig um stöðuna og hans aðgerðir við að bjarga því sem bjargað verður. Hann er þó frekar einsamall í þeirri vegferð.  Hann hefur mikið fyrir því að ná fundi með Björgvini Sigurðssyni, viðskiptaráðherra, til að gera honum grein fyrir stöðu mála og að snör handtök séu nauðsynleg í að forða sparisjóðunum frá hruni. 

Einn sparisjóðsstjóri á landsbyggðinni sem hefur greiðari aðgang að ráðherranum er að mati Garðars heldur linur við að koma þessum skilaboðum á framfæri.  Hann hafði hitt Björgvin einu sinni en Garðari fannst hann ekki hafa komið neyðarástandinu nægilega vel á framfæri.  Þegar kom í ljós að sparisjóðsstjórinn ætlar að hitta Björgvin aftur kallar Garðar mig á fund niður í stóra fundarherbergið. Garðar biður mig um að koma áhyggjum mínum á framfæri gagnvart sparisjóðsstjóranum. Garðar kynnir mig og segir að þar sem að ég hafi starfað við flest allt sem hægt er að hugsa sér innan sparisjóðakerfisins þá hef ég væntanlega góða hugmynd um ástand mála.  Þó svo að samskipti fólks innan sparisjóðanna væri frekar óformlegt, enda minnti samstarfið stundum á stór fjölskylduboð, þá var svona kynning afar fátíð.

Ég byrja á því að ræða um stöðu mála og að sparisjóðakerfið væri líklegast ekki einungis að glíma við tímabundna lausafjárþröng heldur væri kerfið jafnvel á góðri leið með að verða gjaldþrota ef ekki kæmi til  innspýting nýs fjármagns.  Síðan fjalla ég um nauðsyn þess að fá frá stjórnvöldum nýtt fjármagn og að endurskipuleggja þurfi sparisjóðakerfið frá grunni, helst með hraði.  Þetta eru stór orð sem undir sumum kringumstæðum hefðu sjálfkrafa orðið til  þess að maður hefði  verið látinn taka poka sinn á staðnum.  Undir þessum kringumstæðum vorum við að vonast til þess að þau myndu vekja menn til umhugsunar. 

Viðbrögðin komu á óvart. Hann lítur vart upp frá tölvu sinni og hamast þess í stað við að sinna tölvupósti sínum.  Ég bíð í nokkrar sekúndur eftir viðbrögðum, gefst loks upp og sný við til að labba út úr herberginu. Við það fást loks viðbrögð hjá honum, hann biður mig að snúa við og útskýra málið aftur, hann var ekki að hlusta almennilega.  Eftir að hafa endurtekið mál mitt segist hann ætla að bera þetta undir ráðherra. 

Þessi sparisjóðsstjóri er ekki sá eini sem hefur takmarkaðar áhyggjur af stöðu mála.  Síðar í vikunni dregur Garðar mig aftur niður á fund með öðrum sparisjóðsstjóra.  Ég fer enn einu sinni yfir stöðu mála og segi enn á ný að ég hafi áhyggjur af því að sparisjóðakerfið í heild stæði á svo veikum grunni að það væri í þann mund að bresta.  Eftir að hafa hlustað á mál mitt lítur sparisjóðsstjórinn á mig eins og ég sé ekki með öllum mjalla.  Hann horfir djúpt í augu mín og segir ákveðið að jafnvel þó að allt sparisjóðakerfið yrði gjaldþrota þá muni sparisjóður „hans“ halda velli.  Að þeim orðum sögðum finn ég að andrúmsloftið sé með þeim hætti að skynsamlegt væri að ég færi af fundinum.  Við töluðumst nokkrum sinnum saman eftir Hrunið en aldrei minntist hann einu á orði á þennan fund.  Það leið um það bil hálft ár frá því að hann sagði að allt væri í himna lagi þangað til að hann bað um neyðaraðstoð frá skattborgurum Íslands, sem hann fékk fyrir „sinn“ sparisjóð, sem nú er í meirihlutaeigu ríkisins.

Brestir myndast

Ég hitti kunningja minn, Anton, á 101 Hóteli daginn eftir. Hann segir mér að fólk í Landsbankanum sé farið að hafa áhyggjur.  Það eru þó ekki tölurnar einar sem valda þeim heldur  látbragð og hegðun stjórnenda bankans.  Helstu fundarherbergi eru opin svæði niðri í Landsbanka; í stað veggja eru einungis gluggar.  Fólk tekur eftir því að fundir helstu stjórnenda eru allt annað en glaðlegir; látbragð þeirra ber þess öll merki að verið sé að ræða afar alvarleg málefni.  Anton hefur rætt við ákveðinn yfirmann bankans og spurt hvort allt væri í lagi og fær undarleg svör.  Hann virðist meta stöðuna svo að staðan hafi sjaldan eða aldrei verið betri, þetta sé einfaldlega tímabundin vandræði vegna lausafjárkrísu á alþjóðlegum mörkuðum.  Anton virðist trúa þessu en spyr mig engu að síður hvað mér finnist.  Ég segi honum frá áhyggjum mínum í grófum dráttum, að lausafjárkrísan sé erfið og þeim fjölgi ört sem sé að lenda í vandræði vegna erlendra lána.  Hann er á báðum áttum en þó farinn að setja spurningamerki við ýmislegt.  Hann bendir á að skýrsla Fjármálaeftirlitsins (FME) frá því í ágúst um stöðugleika bankanna gefi til kynna að allt væri í góðum málum svo ef til vill séu áhyggjurnar í lausu lofti gripnar.  Hann auk þess trúi því vart að verið væri að ljúga beint upp í opið geðið á honum.  Það kom á daginn að það var einmitt það sem gerst hafði.

Á meðan að Garðar er á kafi í að mynda skjaldborg í kringum sparisjóðina er ég önnum kafinn við mál sem snúa að jarðarför móður minnar.  Þeim fjölgar þó ört innan Icebank sem skynja að staðan er að breytast frá því að vera yfir erfið í að verða grafalvarleg.  Daginn eftir að sparisjóðsstjórinn staðhæfði að allt væri í himna lagi dregur Bjarni mig inn í Chesterfield stofuna.  Spennan innan bankans var að aukast.  Ein maður á gjaldeyrisborðinu hafði rétt áður hrópað yfir borðið að Deutsche Bank hafi ekki einungis hætt lánveitingum til Icebank heldur til Íslands, punktur.  Bjarni segir að það rigni yfir sig símtölum frá útlendingum sem hafi áhyggjur af stöðu mála.  Þeir vilji gjarnan fá pening sem þeir höfðu lánað til Icebank til baka en gjaldfærni bankans sé kominn á það þunnan ís að þeir viti að það sé ekki hægt; með því að taka smá pening til baka gæti það skapað ruðningsáhrif og að bankinn færi á hausinn.  Við tölum um að líklegast væru sjóðir í anda George Soros, þekktur fjárfestir sem felldi meðal annars breska pundið árið 1992, að veðja á falli krónunnar sem er að veikjast hratt.  Millibankamarkaðurinn hefur verið lengi óvirkur en nú lánaði ekki einu sinni Glitnir lengur og því fokið í flest skjól.  Við finnum spennuna í loftinu og furðum okkur á því hversu lítið væri gert í stöðunni og spyrjum okkur hvort ef til vill sé hreinlega ekkert lengur hægt að gera á þeim tímapunkti.  Það sem okkur þykir þó merkilegast er hversu fáir, jafnvel innan bankans, virtust hafa áhyggjur af stöðu mála.  Tveimur dögum síðar var Bjarni látinn fara frá bankanum.

Mánudagurinn 29. september gat heldur ekki orðið annað en eftirminnilegur en þennan dag var móðir mín jarðsungin.  Þetta var eini dagurinn sem ég tók mér frí frá vinnu sökum andláts hennar.  Síminn hringir klukkan 9.25.  Það er Hallgerður sem byrjar á því að afsaka sig að hringja þennan dag og segir í miklu uppnámi „Glitnir er fallinn!“  Ég hváði og þá segir hún mér að tilkynning hafi nýlega borist um að ríkið væri að taka yfir rekstur bankans.  Ég lít í tölvu mína og sé þar straum tilkynninga um yfirtöku ríkisins.  Ég spurði sjálfan mig hvort að það gæti verið að endalok íslensks fjármálalífs væri hafið.

Morguninn einkennist því af því að útrétta vegna jarðarfararinnar og (það sem verður að venju næstu vikur og mánuði) að uppfæra stöðugt fréttavefsíður varðandi nýjustu fréttir.  Það er undarlegt að bíða í hliðarherberginu í kirkjunni áður en gengið er fram í kirkjuna sjálfan.  Hin ytri heimur hafði teigt sig inn fyrir veggi kirkjunnar og í hliðarherberginu sá ég tölvuskjá með uppfærslu á gengi íslenskra hlutabréfa. Ég stenst ekki mátið og lít á gengi hlutabréfa.  Heimurinn fyrir utan var að hrynja. Markaðsvirði Glitnis var  orðið um það bil aðeins 15% af því sem það á sama tíma árið áður.  Bankinn er að þurrkast út.  Fáir átta sig þó á því hversu hrikaleg staðan er á þeim tímapunkti og undanskil ég ekki sjálfan mig.  Enn einu sinni átta ég mig ekki á því hvernig standi á því að gengi hinna bankanna, Kaupþings og Landsbankans, lækki lítið.  Fólk í erfidrykkjunni er ekki einungis tíðrætt um móður mína heldur líka þróun íslensks bankalífs sem fólk er farið að skynja sé farið að snúast hratt til verri vegar.

Um kvöldið hringir Hallgerður aftur í mig. Hún tilkynnir að ég þyrfti nú að sjá um skuldabréfavaktina einn á morgun, til viðbótar við millibankamarkaðinn, það væri búið að segja henni upp sökum endurskipulagningar í rekstri.  Henni var sagt að það ætti að leggja niður það sem áður var kallað eigin viðskipti (þar sem ég fyrst hóf störf) og fleirum úr þeirri deild yrði einnig sagt upp.  Bjarni hafði verið látin taka poka sinn föstudaginn áður og auk þess var nokkrum öðrum sagt upp.  Það er með öðrum orðum ákveðið að láta helsta tengilið bankans við erlendar lánastofnanir og aðra manneskjuna á innlenda millibankamarkaðinum hætta á sama tíma og íslenskt fjármálalíf er að hrynja. 

Daginn eftir kemur Geir úr eigin viðskiptum til mín því verið er að flytja hann til yfir í millibankamarkaðinn og hann á því að læra helstu atriðin varðandi millibankamarkaðinn, sem ég sjálfur er rétt nýbúinn að ná einhverjum tökum á.  Hann staldrar ekki lengi við.  Ég var aðeins með tæplega sex vikna reynslu á millibankamarkað Icebank (Hallgerður hafði ekki mikið lengri reynslu en ég á millibankamarkaðinum) en þarf nú að hlaupa á milli fjögurra skjáa við að reyna að halda bankanum á floti, Geir er hreinlega fyrir í látunum.  Það þurfti svo sem ekki mikla spádómsgáfu að vita að mikið yrði að gera þennan dag.  Lánshæfismat ríkisins féll strax við yfirtökuna á Glitni og lánasamningar voru margir komnir í uppnám. 

Þó hafði ég ekki búist við neitt í líkingu við þennan dag.  Ég efast um að fjármagn á íslenskum bankamarkaði eigi eftir að sveiflast jafn mikið og 30. september, 2008.  Milljarðar fara inn og útum bankann á augnablikum.  Skuldabréfamarkaðurinn sveiflast svo hratt að NASDAQ hlutabréfavísitalan á toppi netbólunnar, tæpum áratug áður, var hálfgerður barnaleikur til samanburðar.  Það þurfti að stemma saman inn- og útflæði peninga bankans og halda utan um skuldabréfamarkaðinum þar sem að „panik“ viðskipti voru allsráðandi.

Ég lít til hliðar; búið er að færa mér kaffi og brauð úr mötuneytinu. Það var með naumindum að ég nái að fara á klósettið. „Andartaki“ síðar er hádegisverður kominn á borðið meðal fjögurra skjáa og að því virtist vera örfáum öðrum andartökum síðar var aftur komið kaffi og kruðerí. Klukkan 15.50, tíu mínútum áður en markaðurinn lokar, er ástandið þannig að miklar tafir eru farnar að myndast í kerfinu. Þar sem að fjárhæðirnar sem voru að fara inn og út um bankann voru svo gífurlega miklar þá gat það alveg eins verið að Sparisjóðabankinn endaði deginum í mínus gagnvart Seðlabankanum og væri þannig séð tæknilega gjaldþrota. Ég spurði í kringum mig hvert „Plan B“ væri í þeim kringumstæðum. Svarið var að engin slík áætlun væri fyrir hendi. 16.15 hættu tölurnar loks að uppfærast og í ljós kom að Sparisjóðabankinn var ekki fyrsti bankinn til að verða tæknilega gjaldþrota, ekki í það minnsta þann daginn.

Ég hef oft hugsað til þessa dags. Gaman hefði verið að eiga atburði hans á kvikmynd því auðvelt væri að klippa saman atburði dagsins og gera heimildarmynd úr þeim sem lýsir upphafið á falli íslensks fjármálalífs, sem frá sumum bæjardyrum hafði verið margboðuð.

MWM